معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

قلندریه به عنوان گروه‌هایی از صوفیان و اهل طریق حدودا از قرن هفتم هجری در تاریخ تصوف و عرفان اسلامی پدیدار شدند. آنان ظاهری خشن داشتند، گروهی سفر می‌کردند، غزل و آواز سر می‌دادند و هیاهو و سماع می‌کردند، بنگ می‌‌خوردند و حشیش می‌کشیدند، تکدی‌گری می‌کردند و غالباً اظهار به تشیع می‌کردند اما فرایض دینی و عبادات را انجام نمی‌دادند. این کتاب متن مصحَّح قلندرنامه‌ای با عنوان «آداب الطریق» است که یکی از منابع مهم فارسی دربارۀ قلندریه و تصوف عوامانه می‌باشد که در سدۀ یازدهم در ماوراءالنهر نوشته شده است. برای آشنایی خواننده از متن مصحَّح، پژوهشی نو دربارۀ قلندریه به عنوان مقدمه در چهار فصل آورده شده است: فصل نخست سرچشمه‌های قلندری‌گری را جستجو می‌کند. فصل دوم ویژگی‌های قلندران در جمع صوفیان را می‌شناساند. فصل سوم طریقه‌های قلندری را در سرزمین‌های اسلامی بررسی می‌کند و فصل چهارم به معرفی قلندرنامۀ آداب الطریق می‌پردازد.

قلندرنامۀ آداب الطریق نوشتۀ بابا حاجی عبدالرحیم عاقبت‌به‌خیر، یکی از قلندران نقشبندیه در سدۀ یازدهم هجری است که در ماوراءالنهر می‌زیسته و مرید و خلیفۀ بابا قولمزید از پیران بزرگ قلندریه در ماوراءالنهر بوده است. حاجی عبدالرحیم آداب الطریق را به سال 1083 قمری در عهد فرمانروایی پنجمین امیر سلسلۀ جانیان در بخارا، عزیز خان نوشته و در دیباچۀ کتاب خود او را ستوده است.

حاجی عبدالرحیم در دیباچۀ کتاب خود می‌گوید که جمعی از دیوانگان و آزادگان (= مجردان) از او خواستند تا کتابی در طریق قلندری و آزادگی (= تجرید) تألیف کند و او آداب الطریق را در دوازده باب تألیف کرد با این عناوین: در بیان کلاه، در بیان موی سر، در بیان دلق و خرقه، در بیان کمر، در بیان عصا، در بیان کجکول، در بیان کدومطبخ، در بیان سفره، در بیان خادمی، در بیان تخته‌پوست، در بیان جاروب و در بیان اقسام فقر.

آداب الطریق اثری قلندری عامی و کم‌سواد است و از لحاظ ادبی ارزش چندانی ندارد؛ اما از این لحاظ که نموداری از زبان عوام فارسی‌زبانان آسیای میانه در سدۀ یازدهم است، ارزشمند است. اهمیت و ارزش اصلی این نسخه در مطالب آن است که فرهنگ مردم آسیای میانه را در سدۀ یازدهم هجری و آداب و طریقت‌های صوفیه خاصه قلندریۀ منشعب از نقشبندیه را نشان می‌دهد و بی‌گمان از منابع اساسی برای تحقیق دربارۀ قلندریه باید به حساب آید.

حاجی عبدالرحیم گذشته از مباحثی که مختص به قلندریه بوده، نظیر کجکول و دریوزه کردن با آن، کدومطبخ قلندری، موی سر گذاشتن، در میان ابواب کتاب به آموزش‌هایی اخلاقی و عرفانی هم که قرن‌ها در تصوف سابقه داشته، به طرزی ساده پرداخته است و برای اینکه آموزش‌های او بیشتر تأثیرگذار باشد، سخن را به آیه‌های قرآن و احادیث و روایات که برخی از آنها سست و بی‌اساس است و اشعار عرفانی فارسی، که ظاهراً پاره‌ای از آنها سرودۀ اوست و مثل‌های عربی آمیخته است و کوشیده از صناعت‌های ادبی ساده، به ویژه صنعت تضمین المزدوج برای زیباکردن سخن استفاده کند.

نسخه‌های خطی آداب الطریق بسیار نیست. یک نسخۀ خطی آن که تاریخ کتابت ندارد، اما احتمالا در سدۀ دوازدهم و نزدیک به عصر مؤلف کتابت شده، عنوان نادرست ارباب الطریق را دارد که به کتابخانۀ شخصی سیدمحمدصادق طباطبایی (متوفی 1340 ش) تعلق داشته است و اکنون در کتابخانۀ مجلس به شمارۀ 1055 نگهداری می‌شود. این نسخه بسیار مغلوط است و سهو و سقطهای بسیار دارد. نسخۀ دیگر در بخش نسخه‌های خطی بنیاد خاورشناسی سن‌پطرزبورگ است که به سال 1238 قمری کتابت شده و از نسخۀ مجلس متأخرتر است. کاتب نسخۀ سن‌پطرزبورگ ویژگی‌های لهجۀ فارسی در آسیای میانه یا ماوراءالنهر را در کتابت منعکس نکرده و صورت اصیل برخی از واژگان را هم تغییر داده است. کار تصحیح آداب الطریق بر اساس این دو نسخه صورت کرفته است؛ به این صورت که استنساخ کتاب بر اساس نسخۀ سن‌پطرزبورگ بوده اما واژه‌ها و عبارت‌های اصیل نسخۀ مجلس که نمایانگر زبان فارسی مردم ماوراءالنهر در سدۀ یازدهم است، در متن قرار داده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

پژوهشی نو دربارۀ قلندریه

فصل نخست: سرچشمه‌های قلندری‌گری

فصل دوم: ویژگی‌های قلندریان در میان صوفیان

فصل سوم: طریقت‌های گوناگون قلندری

فصل چهارم: قلندرنامۀ آداب الطریق

آداب الطریق:

باب اول در بیان کلاه

باب دوم در بیان موی سر

باب سیم در بیان دلق و خرقه و اوصاف آن

باب چهارم در بیان کمر

باب پنجم در بیان عصا

باب ششم در بیان کجکول

باب هفتم در بیان کدومطبخ

باب هشتم در بیان سفره

باب نهم در بیان خادمی

باب دهم در بیان تخت‌پوست

باب یازدهم در بیان جاروب

باب دوازدهم دربیان اقسام فقر

تعلیقات

تعلیقات آداب الطریق

فهرست‌ها