معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ابويعقوب سجستانی ـ نويسنده این کتاب ـ از برجسته‌ترين و تأثيرگذارترين داعيان اسماعيلی بود که به ويژه آنچه آن را "مکتب ايرانی" اسماعيليه می‌خوانند عمدتاً به مساهمت او ايجاد شد. می‌دانيم تأثيرات اين مکتب تا عمق تفکرات اسماعيليان؛ از دستگاه خلافت فاطمی گرفته تا داعيان طيبی يمن و حتی فروع و شعوب مختلف دعوت اسماعيلی در هند و نقاط ديگر قابل پیگيری است. به ويژه با انتقال آثار فاطميان در دوره مستنصر فاطمی از مصر به يمن، داعيان طيبی در تداوم و تعميق‌بخشی به انديشه‌های فلسفی اسماعيليان مکتب ايرانی مساهمتی جدی از خود نشان دادند و در آثار خود مکرر به آرای ابو يعقوب سجستانی می‌پرداختند. دست آخر هم تقريباً همه آثار اين مکتب از رهگذر مساهمت طيبيان يمن به دست ما رسيده است. در ايران تاکنون از طريق چاپ برخی از آثار ابويعقوب سجستانی و از جمله «کشف المحجوب» او با انديشه‌هايش آشنايی داشتيم و به ويژه مقاله شادروان عباس زرياب خويی درباره او در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی از بهترين نوشته‌ها درباره اين دانشمند در اين زبان است.

همان‌طور که در مقدمه انگليسی اين چاپ آمده، اين کتاب پيش‌تر نيز منتشر شده است اما با وضعيتی آشفته و با نقص‌های متعدد از یک‌سو و افزوده‌هايی به قلم محقق چاپ پيشين در داخل متن از دیگرسو. ضرورت تصحيح دوباره متن از مقايسه این چاپ با چاپ پيشين اين اثر معاينه پيداست. متأسفانه هنوز هم نسخه خطی کاملی از اين اثر در اختيار نيست و بايد اميدوار بود وقتی نسخه کامل اين اثر پيدا شود. اهميت انتشار اين اثر در ايران به چند واقعيت باز می‌گردد: نخست اينکه ابويعقوب سجستانی از داعيان و متفکران اسماعيلی‌مذهب ايرانی بود و مساهمتی جدی در تحولات تفکر فلسفی آنان داشت. آرای او البته گاه مورد توجه متفکران غيراسماعيلی هم قرار گرفته و بعضاً اشاراتی به او در ديگر منابع قديم ديده می‌شود. اهميت ديگر اين اثر تعلق آن به متفکری است که در پذيرش و تفسيری جديد از مکتب نوافلاطونی آميخته با عقايد شيعی سهمی مهم داشته و ناگفته پيداست که برای مقايسه ميان دريافت‌های گوناگونی که از آثار و سنت‌های مختلف مکتب نوافلاطونی در دوران اسلامی وجود داشته و از جمله از کندی تا ابن سينا و از اخوان الصفاء تا شماری از سنت‌های باطنی‌گرای دوران اسلامی، مطالعه آثار ابويعقوب سجستانی کمال اهميت را دارد. وانگهی ابويعقوب سجستانی در اين اثر همانند ديگر آثارش به بازسازی تفکرات شيعی به ويژه در موضوعاتی مانند امامت و "تعليم" امامان و تفسيری فلسفی از آن در چارچوب تفکرات مکتب ايرانی فلسفه اسماعيلی که چنانکه گفتيم روايتی جديد از سنت‌های نوافلاطونی بود می‌پردازد و اين برای مطالعه تحولات فکر شيعی کمال اهميت را داراست؛ به ويژه اينکه بعدها خواجه نصير طوسی هم در آثار اسماعيلی خود به گونه‌های مختلفی تحت تأثير اين افکار بوده است. اين کتاب ما را با برداشت گروه‌هايی از شيعه در سده چهارم آشنا می‌کند که درباره امامت و به ويژه مفهوم "قائميت" ديدگاه‌های ويژه‌ای داشته‌اند. معلوم است که عقايد ابويعقوب در اين زمينه‌ها ريشه‌های عميق‌تری در سنت‌های قرن‌های دوم و سوم قمری شيعه داشته و مکتبش جزيره‌ای گسسته در نسبت با تفکرات و انديشه‌های گروه‌ها و مکتب‌های ديگر و از آن جمله گروه‌های مختلف اماميه و يا غلات شيعه نبوده است. در اين ميان برخی بحث‌های کتاب در سطح و حدود يک اثر کلاسيک شيعی در مباحث نبوت و امامت و ضرورت هدايت الهی جلوه می‌کند و درست همين‌جاست که بايد اين اثر را با آثار معاصرانش از ميان اماميه که درباره موضوعاتی مانند امامت و حجت و قائميت قلم زده‌اند؛ مانند کتاب الحجه کلينی و کمال الدين ابن بابويه که درست در محيط‌هايی مرتبط با اسماعيليان نوشته شده‌اند سنجيد و تحولات انديشگی را ميان گروه‌ها و سنت‌های مختلف شيعی معاينه ديد. در اين کتاب، مشابه آثار ديگر متفکران شيعی در آن دوران رديه‌هايی بر آرای اهل سنت و معتزله نيز ديده می‌شود.

با وجود اهتمام اسماعيليان به انديشه "تعليم" از ناحيه نبیّ/ امام، با اين وصف می‌دانيم در آثاری که در تثبيت دلائل نبوت و در ژانر "اثبات النبوة" نوشته می‌شد معمولاً به آنان به عنوان مخالفان شريعت و نبوت اتهاماتی وارد می‌گردید (نمونه‌های قاضی عبدالجبار و ابوالحسين هارونی). اين البته به دليل گرايش اسماعيليان به مسئله تأويل شريعت و اعتقاد به "قائم" به عنوان جانشين نبی و در نهايت قول به "تعطيل شريعت" در "دور قائم" بود. در واقع از ديدگاه مخالفان، اسماعيليان با طرح مسائل قائميت و تأويل، شريعت و مقام نبوت را به چالش کشيده بودند. به هر حال به نظر می‌رسد يکی از اهداف ابويعقوب سجستانی در تأليف اين کتاب پاسخ به اين مطالب بوده است؛ گو اينکه هدف اصلی او تبيين مسئله "تعليم" و ادوار "نطقاء " است. همچنین مسئله نبوت و ادوار انبياء و به ويژه مسئله انبيای اولوالعزم از نخستين ادوار تفکر باطنی و فلسفی اسماعيليان محل اختلاف ميان متفکران اسماعيلی قرار داشته؛ نمونه بحث‌هایی که ميان ابوحاتم رازی از يک‌سو و محمد بن احمد نسفی از ديگرسو و در داوری ميان آن دو از سوی ابويعقوب سجستانی و حميد الدين کرمانی درگرفته بوده است و اين همه البته ريشه‌اش به مسئله جايگاه شريعت و مسئله ادوار و به طور عمده نقشی که بايد "قائم" در دور خود بر عهده گيرد مربوط بوده و از اين‌رو با کانونی‌ترين بحث‌های متفکران اسماعيلی مرتبط بوده است.

کتاب در اصل به هفت مقاله و هر مقاله به دوازده فصل تقسيم می‌شده که البته جز پاره‌هايی از دو فصل انجامين چيزی باقی نمانده است. ابويعقوب در اين کتاب پاره‌ای از مباحث را به شکل معمول آثار مشابه در رابطه با اثبات نبوت می‌پردازد و کم و بيش استدلال‌ها در بخشی از کتاب مشابه آنهاست؛ با اين تفاوت که صبغه فلسفی در پردازش آن قوی‌تر جلوه می کند. در کتاب نويسنده می‌کوشد از طرق عقلی نبوت را به اثبات رساند؛ از وجوب و ضرورت وجود شريعت سخن راند و يا مسئله ضرورت و اسباب نسخ شرايع و تجديد در نبوت را متذکر شود. تأکيد بر عقل در اين کتاب و اينکه نخستين "رسول" خداست قابل مقايسه است با اهتمام کلينی به همين موضوع در کتاب الکافی. اهتمام او در اين کتاب به مسئله ضرورت وجود شريعت در ادوار مختلف نبوت، افزون بر آنکه اين بحث در ارتباط مستقيم با مسئله اثبات نبوت بوده، به احتمال زياد پاسخی بوده به قرمطيان يا اسماعيليانی که به تعطيل بالفعل شريعت باور يافته بودند. ابويعقوب از سویی ديگر، همه جا بر ضرورت تأويل شريعت و عدم محدودشدن به ظواهر شريعت توجه نشان داده است. او در چارچوب تفکرات اسماعيلی به مسئله ادوار مختلف نبوت می‌پردازد و البته بخشی از کتابش در همين زمينه مربوط می‌شده است به بحث "دور قائم" که از مهم‌ترين ارکان افکار اسماعيليان در آن دوران بوده و بر سر تفسير آن هم اختلافاتی داشته‌اند. اين تفکر البته با ريشه‌ای شيعی و با بهره‌گيری از احاديث قائميت مجال واسعی را برای اسماعيليان آن دوران فراهم کرد تا قائميت را در ادامه ادوار نبوت قرار دهند و سهم او را در تأويل شريعت و در نهايت پايان دادن به آن مورد بحث بگذارند. بحث‌های مرتبط عبارتند از بحث در ادوار "نطقاء": آدم، نوح، ابراهيم، موسی، عيسی و محمد (ص) و دور قائم. ابويعقوب همچنين بحث وجود "صامت" و "ناطق" را در هر دور بيان می‌کند و به اهميت قائميت در انتهای ادوار نبوت می‌پردازد. جزئيات اين بحث‌ها در مقاله ششم کتاب مورد بحث قرار گرفته بوده که متأسفانه بخش عمده آن در نسخه‌های خطی موجود نيست.

از مهم‌ترين و جالب‌ترين بحث‌های ابويعقوب که بايد مورد توجه قرار گيرد بحثهای او در رابطه با انسان‌شناسی است از نقطه نظر نسبت ميان جسم و حقيقت عقلی انسان. همچنين بايد اشاره شود به بحث او در ارتباط با اسرار انواع عبادات (صلاة و زکاة و صوم و حج و از اين قبيل) که اصل اين تفکر با نوشته‌های اسماعيليان ديگر و حتی دانشمندان امامی دوران‌های بعد مانند سيدحيدر آملی، ابن ابي جمهور احسايی و قاضي سعيد قمی قابل مقايسه است (متأسفانه اين مطالب در مقاله آخر کتاب آمده که در دسترس نيست).

او با بهره گيری از مفاهيم و انديشه‌های فلسفه نوافلاطونی در زمينه نبوت به بحث می‌پردازد و می‌کوشد با برقراری نسبت ميان دو عالم جسمانی و روحانی و مقايسه منزلت رسول در عالم جسمانی با منزلت "سابق" (از اصطلاحات اصلی مکتب فلسفی اسماعيليان) در عالم روحانی به اثبات فلسفی نبوت بپردازد. طبعاً اصل رويکرد او در اثبات نبوت با تلاش‌های فيلسوفانی مانند فارابی و ابن سينا قابل مقايسه است.

روشن است مباحثی که در اين کتاب در رابطه با نبوت، نسبت آن با مقام "اساس" و در قياس با امامان و جايگاه تأويل و قائم بيان می‌کند بی‌سابقه در تفکر شيعی نبوده است. اما با این حال بايد گفت برای اسماعيليان و قرمطيان، فلسفه نوافلاطونی زمينه مناسبی را فراهم می‌کرد که آنها مطالب خود را در رابطه با جايگاه قائم و تأويل مطرح کنند.

در پايان بايد گفت آنچه آن را می‌توان از مهم‌ترين بحث‌های ابويعقوب سجستانی در اين کتاب قلمداد کرد و تاکنون چندان مورد توجه محققان واقع نشده تفسيری است که او از پديده وحی به دست می‌دهد. او در اين راستا از مفاهيم و انديشه‌های نوافلاطونی بهره می‌گيرد و کاملاً تفسيری جديد و البته متفاوت با سنت متکلمان مسلمان از وحی و کيفيت آن ارائه می‌دهد. او در اين بحث همانند سائر مباحث کتاب همه جا گوشه‌چشمی به جايگاه "قائم" دارد و سهم او در پايان "دور ناطقان". انتشار اين کتاب در ايران بی‌ترديد سهم قابل ملاحظه‌ای برای آشنايی بيشتر خوانندگان ايرانی با غنای فکری مکتب فلسفی اسماعيليان ايفا خواهد کرد.