معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در میانۀ سدۀ 6 قمری، کتابی در زمینۀ اسب‌شناسی و درمان اسب پدید آمد که در نوع خود بی مانند است. تاکنون فرسنامۀ محمد بن محمد (سدۀ 8 ق) را کهن ترین کتاب در باب اسب می پنداشتیم. اما اینک می بینیم که محمد بن مبارک زنگی معروف به قیم نهاوندی نزدیک به دویست سال پیش از محمد بن محمد، کتابی بسیار گرانبها دربارۀ اسب‌داری نگاشته و نام خود را جاویدان کرده است.

فرسنامۀ قیم نهاوندی تا زمانی که کتاب کهن‌تر تازه‌ای یافت نشده، لاجرم باید سرآغاز سنت فرسنامه‌نویسی به زبان فارسی پنداشت. قیم نهاوندی تنها از دو متخصص در اسب‌شناسی نام برده، یکی ابن ابی حزام است و دیگری ابن قتیبه. کتاب‌هایی که با نام کتاب «الخیل» یا نام‌هایی شبیه به آن پیش از قیم نهاوندی به زبان عربی تدوین شده‌اند، البته فراوان‌اند؛ اما این کتاب‌ها بیشتر رنگ ادبی و لغت‌شناسی دارند و در آنها هیچ‌گاه سخن از پرورش اسب و دامپزشکی و سوارکاری نمی‌رود.

اصولا تا میانه‌های قرن ششم قمری ـ زمان تألیف این کتاب ـ هنوز آن موج گستردۀ فرسنامه‌نویسی که در زمان ممالیک مصر و شام پدید آمد، رخ نداده بود؛ بنابراین قیم نهاوندی باید به همان منابع اندک بسنده می‌کرد. نهاوندی تنها یک منبع در دست داشته که همان کتاب ابن اخی حزام است؛ نوشته‌های ابن قتیبه در زمینۀ اسب‌شناسی هیچ کمکی به این نویسندۀ هوشمند نکرده است. یعقوب بن ابن اخی حزام خُتّلی مهم‌ترین و کهن‌ترین فرسنامه‌نویس در جهان اسلام است؛ شگفت آنکه وی به اندازۀ اعتبار بی‌چون‌وچرایش گمنام مانده است. اثر وی بنا بر پژوهش‌های صراف به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش اول شامل است بر اسب‌داری و بیطره و بخش دوم عبارت است از سواری هنری و بازی‌های سواره چون تیراندازی، نیزه‌بازی، چوگان و شکار.

قیم نهاوندی می‌نویسد که در سال 555 قمری، هنگامی که هنوز جوان بوده، دو کتاب یکی از ابن اخی حزام و دیگری از ابن قتیبه به دستش رسید. در برابر این دو کتاب قیم نهاوندی اعتماد به نفس شگفتی از خود نشان می‌دهد. وی تأکید می‌کند ابن اخی حزام البته مرد بزرگی بوده؛ اما او همۀ دانش خود را از ترکمنان و عرب‌هایی که در سپاهش خدمت می‌کردند، فرا گرفته است و تازه آن دانش‌ها را آشکارا در دسترس مردم قرار نمی‌داند و بخل می‌ورزیده‌اند. اما خود او هرچه را آموخته، خالصانه در اختیار همگان قرار می‌دهد و از سخنان گاه بی‌ربط ابن اخی حزام پیروی نمی‌کند. قیم نهاوندی با وجود آن همه خودستایی و انتقاد از ابن اخی حزام، می‌داند او مردی بزرگ و مورد اعتماد است و به همین دلیل چهار حکایت از قول او می‌آورد یا به سخنان او استناد می‌کند.

کتاب قیم نهاوندی از نظر محتوا، باب‌بندی و نوع عنوان‌های برگزیده و نیز از نظر واژگان فارسی و شیوۀ بیان با بخش اسب در نوروزنامه منسوب به خیام و آداب الحرب مبارکشاه فخر مدبر در آغاز سدۀ هفتم قمری و فرسنامۀ محمد بن محمد در قرن هشتم شباهت‌های انکارناپذیری دارد. افزون بر این تردیدی نیست که در سده‌های پنجم و ششم قمری، سپاهیان عظیم شهریاران برای آماده‌سازی و درمان اسبان بیمار و آسیب‌دیده به خودآموزی در این‌باره سخت نیازمند بودند که فرسنامۀ قیم نهاوندی از کهن‌ترین فرسنامه‌های یافت شده در این زمینه می‌باشد.

قیم نهاوندی فرسنامه خود را در 54 باب همراه با درآمدی بر آن به نگارش در آورده است. در پایان درآمد خود اینگونه می‌نویسد: «اکنون باب باب نهاده‌ام و فهرست بر ترتیب یک نیمه علم شناختن اسب بود و داشتن و آموختن و علف دادن و ریاضت کردن و جوخواره کردن و دوانیدن و آنچه در باب سواری و علم شناختن داروها و علت‌ها و دردها بود. از جمله علامات و علاج شرح داده شود؛ ان‌شاء الله تعالی وحده. در باب سواری یاد کنم که چگونه باید که بود و آموخته».

از این فرسنامه دو نسخه بر جای مانده است که نسخۀ موجود در استانبول به دلیل خط خوانا و همچنین عاری بودن از لغزش‌های نگارشی اساس قرار گرفته است و نسخۀ پاریس که لغزش‌ها و افتادگی‌های نسبتاً فراوان دارد با آن سنجیده شده است.