معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در این کتاب 52 مرقع تازه‌یاب مجموعۀ کتابخانۀ سلطنتی کاخ گلستان رونویسی شده است.

از وسایل صدارت یکی قلم بود. در نقاشی‌ها صدر را با طغرایی لای شال کمر و دواتی در دست نشان می‌دادند. توان قلم معیار اصلی صدارت بود و ابزار دیگر شمشمیر. بعضی از صدور ذوالریاستین بودند، هم شمشیر داشتند هم خط و ربط. ابزار صدارت قائم‌مقام اما نامه‌هایش بود و از طریق نامه‌هایش طوری القا می‌کرد که از شمشیر کسان برنمی‌آمد. این قدرت چنان بود که دیگران را به خیال انداخت که قائم‌مقام در نوشته‌هایش سحر می‌کند و البته خود قائم‌مقام هم از این خالی تبری نمی‌جسته است. این القای قدرت سیمیای او نیست، بلکه احاطۀ او بر داستان‌های متواتر و احادیث صدر اسلام و رسایل مرسل و نکته‌سنجی و استفادۀ به‌جای اوست که جادو می‌کند.

منشات قائم‌مقام که بخشی از آنها به نامه‌های نوشته شده از سوی وی اختصاص دارد، از بزرگ‌ترین آثار ادبی عصر قاجار به شمار می‌آید. قائم‌مقام با این‌ اثر انقلابی در نثر فارسی به وجود آورد و به‌تدریج پس از وی ساده‌نویسی در نثر فارسی رواج یافت و به همین جهت قائم‌مقام به «صاحب سبک بودن» شهرت پیداکرد، اما باید یادآور شد که قائم‌مقام بانی ساده‌نویسی در نثر نبوده‌ است، بلکه پیش از وی چرخ ساده‌نویسی‌ به حرکت درآمده بود و او تنها سیر آن را شتاب بخشید؛ به همین جهت تطور نثر در عصر قاجار را نمی‌توان به نویسندگان خاصی منسوب دانست، بلکه سیر تاریخی و جبر ادبی و تحولات علمی، سیاسی، اجتماعی و غیره ایجاب می‌کرد که نثر فارسی در آن زمان از سوی جمیع‌ نویسندگان به صورت تأثیر و تأثر متقابل تحول یابد. کار عمدۀ وی رهاساختن نثر از پیچ و خم عبارت‌پردازی‌های رایج در عهد صفوی و تیموری، و پیرایش نهال انحراف از شیو‌ۀ متداول نثر مصنوع و کم‌محتوای آن زمان بوده است.
تنوع سبک نگارش، استفاده از ساده‌نویسی، به‌کارگیری طنز و تعریض، استفاده از لغات و ترکیبات عامیانه و ... از جمله ویژگی‌هایی است که برای نامه‌های قائم‌مقام فراهانی برشمرده شده است.

در مکتوبات قائم‌مقام اولین نشانه‌های اول شخص غیرمنشیانه در ادبیات تراسلی دیده می‌شود. او جرئت می‌کند خودش را از پوستۀ محرر بودن دربیاورد، پیلۀ منشیانه‌اش را پاره کند و نامه‌های تخاطبی بنویسد. وقتی این موضوع روشن‌تر می‌شود که بدانیم در بسیاری از نوشته‌ها قائم‌مقام تنها کاتب خیالات و اقوال کسی دیگر بوده و بایستی پیغام را به کسی می‌رسانده است.

کار محرر و کاتب این بوده که مضامین مخدوم را می‌گرفت، با توجه به گیرنده در صناعات ادبی می‌پرورد و بسته به درجۀ گیرندۀ نامه اغراق و زبان‌آوری می‌کرد. کاتب همیشه باید خودش را بیرون خطاب می‌گذاشت و واسطه می‌کرد تا مضمون منتقل شود، اساس نوشته بر گسترش مضمون نبود و تنها باید اشاره‌ای به آن می‌رفت و باقی همه تکرار کلیشه‌های زبانی و بیانی بود. قائم‌مقام در این تکرار ساخت‌های قالبی زبان فارسی همه‌چیز تمام است.

نامه‌های قائم‌مقام را می‌شود اولین تلاش‌ها برای تفکیک نظرگاه بین راوی و محرر دانست و از این نظر آنها را داستانی دید. قائم‌مقام از چند منظر نامه نوشته، از زبان فتحعلی شاه، عباس میرزا نایب السلطنه و محمد شاه. جایی از زبان دیگری خودش را طرف خطاب گرفته، شماتت کرده یا خوار شمرده است.

سبک قائم‌مقام در نامه‌هایش و نوشته‌هایش یک‌دست نیست؛ گاهی انگار در جریان تطور نثر فارسی نایستاده، از روی نامه‌های فارسی مشق نکرده، در امتداد سنت مستوفیان عراق عجم مغلق‌نویسی و مدیح‌سرایی نکرده. خودش، خودش را تعریف می‌کند، با صراحت و سرعتی بعید در نثر فارسی. با کلماتی ناهم‌خانواده که وقتی کنار هم می‌نشینند انگار از ازل سررشتۀ یک خامه بوده‌اند و گاهی آن قدر کهنه‌پوش و تکراری می‌شود که قائم‌مقام را باید در جرگۀ همان کاتبان سنت فراهان و واشقان و آشتیان طبقه‌بندی کرد، انگار زیر بار آن همه تکرار واداده و به سیاق زمانه درآمده است.

این مجموعه از 52 مرقع تازه‌یاب مجموعۀ کتابخانۀ سلطنتی کاخ گلستان رونویسی شده است. این مجموعه بعد از حدود 150 سال منتشر می‌شود. با اینکه این 52 مرقع در فهرست کتابخانۀ سلطنتی شیخ اسمعیل شیخ المشایخ امیر معزی دزفولی و میرزا یوسف خان اعتصام الملک و میرزا موسی خان مرآت الممالک به شمارۀ 1549 فهرست‌نویسی شده اما کسی به معرفی و انتشار آن اقدامی نکرده بود. کتاب‌شناسی این مجموعه به این قرار است: مرقع قطع رحلی کوچک، مشتمل بر خطوط و تحریرات مرحوم قائم‌مقام به قلم تحریر، حواشی الوان، مجدول، کمنددار، جلد مقوای ساغری مشکی روغنی، ترنج و سرترنج و حاشیه منگنه مطلائی، عدد اوراق 26.