معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در این کتاب به بررسی نظریات و دیدگاه‌های ماکس مولر در زمینۀ اسطوره و اسطوره‌شناسی پرداخته شده است.

ماکس مولر یکی از برجسته‌ترین محققان قرن نوزدهم است که به‌تنهایی بنیان‌گذار چندین دانش یا گرایش به حساب می‌آید. دانش دین‌شناسی به ویژه دین‌شناسی تطبیقی و اسطوره‌شناسی به ویژه اسطوره‌شناسی تطبیقی با نظرات وی شکل علمی به خود گرفتند. به حق ماکس مولر یکی از نوابغ کم‌نظیر تاریخ علم و از بزرگ‌ترین شخصیت‌های قرن پرشخصیت نوزدهم به شمار می‌رود. وطن وی دانش بود، چنان‌که در آلمان متولد شد و پس از تحصیلات اولیه در آلمان به منظور تکمیل آنها به فرانسه رفت، مدتی آنجا به تحصیل پرداخت و برای دستیابی به منابع شرقی و ادامۀ پژوهش به انگلستان رفت و در آنجا مستقر شد. به همین دلیل وی میراث‌دار چند رویکرد علمی مانند ایده‌آلیسم و فیلولوژی آلمانی، عقل‌گرایی و پوزیتیویسم فرانسوی و تجربه‌گرایی و سیانتیسم انگلیسی است. شاید در نگاه نخست هم‌نشینی این جریان‌ها که گاه متضاد هم هستند غیرممکن آید، اما باید توجه داشت که مولر توانسته است این تفکرات متضاد را با هم آشتی دهد و از هر کدام خوشه‌ای برای مطالعات خویش برچیند. آشنایی با چند زبان مانند سنسکریت، عربی و فارسی و دسترسی به منابع اصیل شرقی موجب گردیده است تا وی به یکی از دانشمندان اصیل و عمیق دوره خویش تبدیل گردد.

ماکس مولر محققی خستگی‌ناپذیر بود و در طول زندگی خویش بیش از صد کتاب تألیف کرد. مهم‌ترین اثر اسطوره‌شناختی وی «رساله‌ای بر اسطوره‌شناسی تطبیقی» بود که تألیف آن سبب شد بسیاری از محققان این عرصه او را به عنوان بنیان‌گذار شاخۀ «اسطوره‌شناسی تطبیقی» معرفی کنند.

اسطوره‌شناسی یکی از دانش‌های مورد علاقۀ مولر بود؛ چنان‌که بخش مهمی از پژوهش‌های او به این حوزه اختصاص دارد. مولر با توجه به تجربۀ پژوهشی خود به رویکردی تازه در اسطوره‌شناسی دست یافت که به طور هم‌زمان از سه خاستگاه فیلولوژی، پوزیتویسم و سیانتیسم بهره می‌برد. این رویکرد تازه بی‌سابقه بود و نزد اسطوره‌شناسان پیشین به‌ویژه بنیان‌گذار دانش اسطوره‌شناسی یعنی فردریش کروزر دیده نمی‌شود.

مولر افزون بر اینکه اسطوره‌شناسی را وارد دورۀ جدیدی کرد و بنیان‌های علمی آن را استحکام بخشید، چنان‌که به همین دلیل وی را برخی اساساً بنیان‌گذار این دانش می‌دانند ـ همچنین توانست نخستین شاخۀ اسطوره‌شناسی یعنی اسطوره‌شناسی تطبیقی را نیز طراحی کند. اسطوره‌شناسی تطبیقی به مطالعۀ اسطوره‌های دو تمدن غربی و شرقی می‌پردازد و در واقع تا قبل از مولر، هیچ‌گاه مطالعاتی روشمند به مقایسۀ میان اسطوره‌های شرقی و غربی نپرداخته بود.

در حوزۀ مطالعات میدانی و موردی، ماکس مولر بیش از همه متوجه پیکره‌ها و منابع هندواروپایی بود. در واقع در نظرات وی نوعی آریایی‌گرایی دیده می‌شود؛ زیرا نه فقط محور پژوهش‌های وی تمدن‌های آریایی است، بلکه نتایج حاصل از آن نیز از نقشس ویژۀ آریایی‌ها در شکل‌گیری تمدن بشری حکایت می‌کند. بر اساس دیدگاه‌های مولر، آریایی‌ها از خاستگاهی مشترک برخوردار بودند و بعدها به دلایلی به سوی سرزمین‌های اروپایی و بخشی از آسیا حرکت کردند و با خود تحولات عمیقی را موجب گردیدند.

مولر با بهره‌گیری از فیلولوژی و زبان‌شناسی تاریخی توانست به شکل‌گیری درخت اسطوره‌شناختی هندواروپایی کمک کند. مطالعات وی بر اساس اسطورۀ این اقوام استوار شد. او برای چنین مطالعاتی از رویکردی مخصوص به خود استفاده کرد. بررسی تاریخی و ریشه‌شناختی واژه‌های اسطوره‌ای نشان داد که تا چه حد اسطوره‌های اصیل و بنیادین هندوایرانی با یونانی ـ رومی و حتی ژرمنی ـ انگلوساکسونی نزدیک و هم‌ریشه هستند و همین دستاوردها بود که دنیای اروپا را دچار تکانه کرد، دنیایی که خود را تافته‌ای جدابافته از دیگر تمدن‌ها می‌پنداشت و سرشت خویش را متفاوت می‌دید.

نظریه‌های ارائه شده توسط ماکس مولر در دنیای معاصر وضعیت متفاوتی یافته است. امروزه نظریه‌های جدیدی از اسطوره‌شناسانی مانند جوزف کمبل، نورترووپ فرای و بسیاری دیگر مطرح شده است؛ چنان‌که نظریه‌های مولر را به‌شدت متأثر ساخته‌اند. با این حال نظریه‌های ارائه شده توسط این محقق قرن نوزدهمی همچنان در برخی موارد و بر روی برخی از پیکره‌های مطالعاتی قابل استفاده است.

این نوشتار می‌تواند از دو نظر قابل توجه باشد: نخست اینکه حافظۀ تاریخی و علمی ما فاقد یک کتاب تألیفی دربارۀ یکی از بزرگ‌ترین اندیشمندان تاریخ و اسطوره بود و این کتاب می‌تواند چنین شکافی را تا حد زیادی پر کند و دوم اینکه نظریه‌های ماکس مولر به‌کلی کنار گذاشته نشده و هنوز می‌توان در مطالعات باستان‌شناختی با اسطوره‌ای و حتی برخی از آثار نو از آن استفاده کرد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

بخش نخست: شخصیت علمی ماکس مولر و شکل‌گیری آن

مقدمه

قسمت نخست: پارادایم پوزیتیویسم

قسمت دوم: روش تطبیقی

قسمت سوم: اقوام هندواروپایی

مؤخره

بخش دوم: اسطوره‌شناسی‌های ماکس مولر و شکل‌گیری آنها

مقدمه

قسمت نخست: اسطوره‌شناسی طبیعی

قسمت دوم: اسطوره‌شناسی تطبیقی

قسمت سوم: اسطوره‌شناسی خورشیدی

مؤخره

بخش سوم: نمونه‌های کاربردی

مقدمه

قسمت نخست: اسطورۀ اورواسی و پوروراواس

قسمت دوم: اسطورۀ کفالوس و پروکریس

قسمت سوم: فیلم سینمایی زندان زنان

مؤخره

توضیحات تصاویر