معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

فیروز و نسرین از منظومه‌های عاشقانه‌ای است که بر وزن خسرو و شیرین سروده شده و نسخۀ منحصر‌به‌فرد آن  به خط سراینده در کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی محفوظ است.

میرزا سیدعلی شیرازی متخلص به نیاز، خوشنویس، پزشک و شاعر اواخر قرن دوازدهم هجری است. نیاز شیرازی پیش از سال 1235 قمری، سفری به هندوستان داشته و سفرنامه‌ای در شرح این سفر به رشتۀ نظم کشیده است. افزون بر آن دیوان غزلیات و ساقی‌نامه‌ای را نیز به او انتساب داده‌اند. نیاز شیرازی در خانواده‌ای دانشمند و هنرپرور رشد و تعالی نموده است. او نیز همچون پدر خود از خوشنویسان زمان خود بوده که رموز خوشنویسی را افزون بر پدر خویش، از خواجه ابوالحسن خوشنویس فسایی، شاگرد درویش عبدالمجید طالقانی آموخته است. در حکمت و طب نیز مشهور بوده و چنان‌که نوشته شده، در طب درس می‌گفته است.

آنچه از آثار این شاعر ناشناخته در کتابخانه های ایران موجود است، سفرنامۀ هندوستان و مثنوی فیروز و نسرین اوست. ظاهراً سراینده، موفق به اتمام این منظومه نشده است و تنها نسخۀ موجود از این اثر، حدود 1300 بیت از این منظومه را دربردارد که مصحح سعی کرده در این کتاب، متن موجود تا حد مقدور به صورت منقح در اختیار علاقمندان قرار دهد.

سبک مثنوی فیروز و شیرین از منظر لغوی سبکی قابل تأمل است. بررسی این اثر نشان‌دهندۀ آن است که شاعر بر دایرۀ واژگانی مسلط است و به شیوۀ دورۀ بازگشت ادبی، تحت تأثیر سبک‌های خراسانی و عراقی است؛ از جمله کاربرد شکل کهن لغات، کاربرد لغات و ترکیبات کهن و مهجور، نوادر لغات و اصطلاحات و ترکیبات، کاربرد واژه‌های عامیانه و ترکیب‌سازی‌ها.

به لحاظ سطح بلاغی این منظومه می‌توان گفت نیاز شیرازی آگاهی کامل از بلاغت و فنون ادبی داشته و به فراوانی از این فنون در اشعار خویش بهره جسته است و خواسته به این شکل شعر خود را هنری‌تر جلوه دهد. انواع صور خیال از تشبیه، کنایه، تشخیص، استعاره، تمثیل و به‌ویژه انواع آرایه‌های لفظی و معنوی همچون جناس، سجع، طباق و تضاد، حسن تعلیل، لف و نشر و تنسیق الصفات در اشعار او دیده می‌شود.

این منظومه با سبب نظم کتاب و نعت مختصری از پیامبر اکرم و مناجات حق‌تعالی آغاز می‌شود و شاعر پس از بیان بیش از سی بیت، داستان فیروز و نسرین را اینگونه آغاز می‌کند:

سخندان اوستاد نغمه‌پرداز                            که تار این حکایت بست بر ساز

به مزمار بیان از پردۀ راز                              بدین قانون خوش در داد آواز

سراینده اشاره می‌کند که اصل این داستانی بر افسانه بنا شده ولی افسانه‌ای سرشار از مواعظ و حکم که مخاطب آگاه ار کالبد افسانه به دنبال جان مطلب است.

روش کار مصحح به این صورت است که در آغاز با نگاهی کوتاه به منظومه‌های غنایی در ادب فارسی، به معرفی اجمالی سراینده به همراه آثار او، بر اساس تذکره‌ها و کتب تراجم احوال موجود پرداخته است. سپس برای فایدۀ بیشتر، خلاصه‌ای از داستان به صورت نثر معیار، همراه با تحلیلی مجمل از آن ارائه کرده است. در ادامه نسخۀ منحصربه‌فرد این اثر، به همراه رسم‌الخط آن و نیز شیوۀ تصحیح شناسایی و معرفی شده است. پس از ارائۀ متن منظوم، با توجه به ارزش نسخه، عکسی از این دست‌نوشته ضمیمۀ متن شده است تا خوانندگان با دقت در نسخۀ مخطوط، علاوه بر پی بردن به چگونگی روش تصحیح، مواردی در متن، مشکوک و یا مبهم باقی مانده را به مصحح یادآور شوند. برای استفادۀ بیشتر، نمایه‌ای کامل از ترکیبات، جای‌ها و کسان، لغات و منابع و مآخذ مورد استفاده، بیان گردیده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

نگاهی به منظومه‌های غنایی در ادب فارسی

نیاز شیرازی کیست

آثار نیاز

سبک شعری نیاز در فیروز و نسرین

نگاهی به داستان

بررسی و تحلیل داستان

نگاهی به دست‌نوشتۀ منحصربه‌فرد منظومه

رسم‌الخط نسخه

روش تصحیح

علامت‌های اختصاری

متن منظومه

تصویر صفحاتی از نسخه

فهرست‌ها