معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

اسطوره نامی پرسش‌برانگیز است. در عرف دانشگاهی هر نظامی از عقاید و باورها را که دیگر پیرو و معتقدی نداشته باشد، نظامی اساطیری می‌دانند. از این‌روست که از اساطیر مصری، اساطیر آزتک‌ها و اسطوره‌های سلتی سخن می‌گویند.

اسطوره‌شناسی ایرانی عرصه‌ای دشوار و دردسرساز از چالش‌های نظری را پیشاروی اندیشمندان فرا می‌خواند. این زمینه به چند دلیل دانشی پیچیده و پرفراز و نشیب است. نخست بدان دلیل که اساطیر ایرانی مجموعه‌ای از باورها را دربر می‌گیرد که در جامعه‌ای متکثر و چندقومی، برای مدتی بسیار طولانی وجود داشته است. دست‌کم پنج‌هزار سال تاریخ مدون و نوشته‌شده از باورهای اقوام ایرانی در دست است و حوزۀ جغرافیایی این آرا از قلمرو ایران خارج شده و تا شمال هند و مرزهای چین و اروپای غربی گسترش یافته است. دومین دلیل آن است که باورهای اساطیری ایرانی به شکلی تکان‌دهنده در طول این مدت دراز باقی مانده‌اند و بخش مهمی از آنها تا امروز نیز به بقای خود ادامه داده‌اند. این بدان معناست که واردشدن به بسیاری از قلمروهای معنایی تابو محسوب می‌شود و خطوط قرمز بسیاری دست‌وپاگیر پژوهشگران است.

این کتاب پرسش از اساطیر ایرانی را آماج کرده است. در این کتاب کوشیده شده با حفظ استانده‌های وضع‌شده توسط دانشوران ایران‌شناسی و سنت علمی غرب، در راستای گشودن راهی برای دستیابی به این دستگاه کلان نظری حرکت شود. پرسش‌هایی که کتاب با آن آغاز شده، همان مسائل دقیق و ریزبینانه‌ای هستند که موضوع روز ایران‌شناسی و پژوهش‌های اسطوره‌شناختی ایرانی هستند. اینکه رابطۀ ایزدان هندی و ایرانی چیست؟ آیا می‌توان وارونا را همان اهورامزدا دانست؟ سنت زرتشتی در عصر هخامنشی با چرخش و گسستی در راستای وام‌گیری مجدد ایزدان باستانی روبرو بوده یا همچنان نسبت به یکتاپرستی سرسختانۀ زرتشت وفادار مانده است؟ میترای رومی چه ارتباطی با مهر ایرانی دارد؟ و گیاه هوم به راستی به کدام راسته و خانوادۀ گیاهان تعلق داشته است؟ اینها و سؤالات فراوان دیگر شالودۀ مفهومی این کتاب را برمی‌سازند.

برای کوشیدن در این مسیر این کتاب چنین سازماندهی شده است: نخست به عنوان یک پیش‌درآمد به یسنۀ اوستا نگاهی انداخته شده و نشان داده شده که ایرانیان باستان از همان ابتدای کار، چارچوبی منسجم و دستگاه نظری روشن و جهان‌بینی خودسازگار و عقلانی را در اختیار داشته‌اند و اساطیر دینی خویش را همچون گوشته‌ای بر این استخوان تجربی ـ فلسفی می‌پوشانده‌اند. سپس به ایزدان اصلی پیشازرتشتی پرداخته شده و به کمک داده‌های بازمانده از سایر تمدن‌ها، سیما و سیر تکاملی آنها نشان داده شده است. این روند به بازسازی نسخه‌ای از دین آریایی‌های باستان می‌انجامد که احتمالاً روزگاری پرستش‌شان میان قبایل ایرانی و سکا رواج داشته است. به دلیل فراوانی و پیچیدگی دستگاه یزدان‌شناسی ایرانی، ابتدا بر ایزدانی مرموز مانند وای و زروان تمرکز شده و بعد به مجموعۀ بهرام و آناهیتا و هوم پرداخته شده است. در نهایت بخش مفصل به مهر اختصاص داده شده است. چون در این نقطه است که بسیاری از آیین‌ها با هم گره می‌خورند. مهر در ضمن از این‌رو اهمیت دارد که پیوندگاه دین کهن ایرانی و عرفانی ایرانی هم هست.

فهرست مطالب کتاب:

سپاس‌گزاری

دیباچه

پیش‌درآمد

بخش اول: ایزدان کهن آریایی

گفتار نخست: چارچوب تاریخی

گفتار دوم: ساختار امر قدسی در یسنه

بخش دوم: ایزدان زمان و مکان

گفتار نخست: وای

گفتار دوم: زروان

بخش سوم: ایزدان طبیعت‌گرا

گفتار نخست: بهرام

گفتار دوم: هوم

گفتار سوم: آناهیتا

بخش چهارم: نرسه و نرگس

گفتار نخست: روایت‌های آریایی

گفتار دوم: روایت‌های سامی

گفتار سوم: روایت‌های یونانی

بخش پنجم: مهر و میترا

گفتار نخست: مهر خاوری

گفتار دوم: مهر باختری

گفتار سوم: ایزدان همسان مهر

گفتار چهارم: رازهای میترایی

گفتار پنجم: مهر ایرانی

بخش ششم: کاوشی در تکامل اساطیر ایرانی

گفتار نخست: کوچگردان در برابر کشاورزان

گفتار دوم: دربارۀ سه، چهار، پنج، شش و هفت!