معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سخن گفتن به مقتضای حال مخاطب، اساس همۀ تعریف‌هایی است که از علم معانی و در معنای وسیع‌تر آن برای بلاغت به دست داده‌اند. منظور از «حال» اقتضای حال مخاطب است؛ ولی هم متقدمان در علم بلاغت از آغاز تا زمان عبدالقاهر جرجانی و هم علمای زبان‌شناس امروز که به تحلیل سخن می‌پردازند، برای اقتضای «حال» معنای بسیار گسترده‌تری در نظر دارند که همۀ اوضاع و احوال سخن گفتن را شامل می‌شود: اقتضای حال گوینده، اقتضای حال مخاطب، اقتضای حال مکان، اقتضای حال موضوع و نوع ادبی و در کل همۀ شرایطی که زمینه‌های سخن را فراهم می‌کند.

گفتگو و لحن از عناصر داستان در نوع ادبی داستان (نظم یا نثر) از نگاه علم معانی قابل نقد و بررسی است؛ چه اساساً علم معانی کارش بررسی ساختار نحوی مطالبی است که میان دو یا چند نفر ردوبدل می‌شود و اقتضای حال مخاطب و دیگر انواع اقتضا که از این رهگذر پیش می‌آید، همه در گرو همین گفتگوی دوجانبه است که تقدیم و تأخیر، ایجاز، اطناب و حصر و قصر جمله را ایجاب می‌کند.

علم معانی در این کتاب با توجه به نوع تقسیم‌بندی این فنون میان متقدمان و رعایت اصول سنجش سخن در نگاه معاصران تألیف شده است. امروزه با توجه به پیشرفت‌های علم زبان‌شناسی و بعضی از شاخه‌های آن مانند تحلیل گفتمان، کاربردشناسی، نظریۀ کنش گفتار و همچنین بعضی از نظریات ادبی فرمالیست‌ها و نظریات تازه‌ای که در نقد ادبی و سبک‌شناسی مطرح است و با توجه به آنچه امثال عبدالقاهر جرجانی در کتاب‌هایی مثل دلائل الاعجاز نوشته‌اند، می‌توان مقدمات تدوین علم معانی مختص زبان فارسی را فراهم آورد؛ کاری که انگیزه‌بخش این نوشته و کوشش‌هایی مانند آن است.

اهداف کلی این کتاب را می‌توان در این موارد دانست: آشنایی با پیشینه، مبانی، مواد و منابع علم معانی؛ دریافت این مطلب که مبانی نظری و عملی علم معانی مختص زبان فارسی از راه جستجو در شاهکارهای ادبیات این زبان به دست می‌آید؛ دریافت این نکته که بعضی از شاخه‌های زبان‌شناسی با علم معانی در ارتباط است و برای شناخت این علم آشنایی با زبان فارسی هم لازم است؛ آشنایی با شگردها و ظرایف سخن‌گفتن به مقتضای حال (بلاغت) و توانایی کاربرد آنها؛ افزایش توانایی درک و التذاذ بیشتر از شاهکارهای زبان و ادبیات فارسی؛ توانایی کشف اسرار و دلایل اثرگذاری (بلاغت) متون ادبی و توصیف آنها.

کتاب از سه فصل شکل یافته که در فصل اول به پیشینۀ علم معانی در زبان فارسی اشاره شده است. علم معانی و زبان‌شناسی عنوان فصل دوم است که ادبیات و زبان‌شناسی، زبان و زبان‌شناسی، نقش‌های زبان، زبان ادبی، کاربردشناسی و .... برخی از عناوین شکل‌دهندۀ این فصل هستند. در فصل سوم و پایانی به علم معانی به تفصیل از لحاظ موضوع و تعریف و فایده و ابواب آن اشاره شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

فصل نخست: پیشینه علم معانی در زبان فارسی

فصل دوم: علم معانی و زبان‌شناسی

فصل سوم: علم معانی

خلاصه و جمع‌بندی