معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دفتر پنجم از مجموعه کتاب‌های تهران‌پژوهی است به ریشه‌های تاریخی و سیر زندگی در قدیمی‌ترین و نخستین محل سکنای کلیمیان در منطقه‌ای در جنوب تهران معروف به عودلاجان می‌پردازد.

محلۀ اولادجان ـ که املای آن از دورۀ قاجاریه به صورت عودلاجان نوشته می‌شود ـ سهم اندکی از روستای قدیم تهران را دربر داشت و بخش عمده‌ای از آن، به احتمال بیش از سه‌چهارم محله، باغ و بوستان و مراتع و مزارع و زمین‌های بایر بود که به مرور ساکنان دیگر محله‌ها و مهاجران جدید در آن سکونت یافتند و با ساختن خانه‌ها و عمارات زیبا و چشمگیر، محلۀ ممتازی را پدید آوردند. درون این محلۀ بزرگ، محله‌های کوچک‌تری که متعلق به اقوام و تیره‌ها و ادیان و مهاجران منطقه‌های گوناگون ایران بود، شکل گرفتند. یهودیان ایران هم به دلایل اجتماعی و دینی، در بخشی از آن محله سکونت گزیدند و محلۀ خود را به نام خود (محلۀ کلیمیان یا محلۀ یهودیان) معنون کردند. در این کتاب ویژگی این محله و زندگی اجتماعی و فرهنگی و دینی ساکنان و شخصیت‌های برجستۀ آن و روابط آنان با ساکنان مسلمان و حکومت بررسی می‌شود و از امتیازهای تاریخی آن در مقایسه با گتوهای اروپایی سخن به میان آمده است.

فصل نخست کتاب به بررسی دقیق وضعیت جغرافیایی محله کلیمیان در تهران پرداخته است که  در بین خیابان سیروس آن زمان و مولوی و پامنار محصور بوده است. از نمایی کلی‌تر این مکان‌گزینی همان چیزی را به ذهن متبادر می‌کند که در اغلب محل‌های سکنای یهودیان در ایران در سال‌ها و حتی قرن‌های گذشته و تا امروز هم می‌توان آن را مشاهده کرد و آن درهم‌تنیدگی زندگی و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز مسلمانان و یهودیان ایرانی با یکدیگر بوده، کشوری که براساس شواهد تاریخی و برخی نشانه‌های اسطوره‌ای قدیمی‌ترین زیستگاه این قوم بعد از سرزمین مقدس شناخته می‌شده است.

در فصل دوم به جمعیت و مشاغل محله کلیمیان پرداخته شده است. در واقع آماری که از جمعیت یهودیان محله تهران در سال‌های ابتدای ایجاد محله بیشتر از قول منابع غیررسمی مانند امنون نتصر یا کتب خاطرات یا یادداشت‌های شخصی مانند نوشته‌های جعفر شهری آورده شده، اما مشخص است که به‌خصوص بعد از سال‌های اول سلطنت پهلوی دوم و با بهبود وضعیت زندگی مردم درکل، یهودیان به‌تدریج از محله نقل مکان کرده‌اند. مشاغل یهودیان ساکن محله بیشتر از مشاغل پست آن زمان بوده است که البته استثناهایی چون طبابت و داروسازی هم بین آنها دیده می‌شده است. ذکری هم از بیمارستان دکتر سپیر، تاسیس 1321 ، که از مراکز مهم خدمات‌رسانی آن روز به حساب می‌آمده است، شده است.

فصل سوم نگاهی دارد به وضعیت یهودیان پیش از قاجار و طی سلطنت این سلسله که گاه با فرازوفرودها و فشارهایی هم همراه بوده است. به‌نظر می‌رسد که یهودیان هرچند در زمان قاجار در فقر زندگی کرده و مجبور به پرداخت جزیه بودند، اما در مجموع روابط آنها با دربار و دولت در تعادل بوده است. بخشی از فصل سوم به واقعه مهم انقلاب مشروطیت و اثر و نحوه شرکت یهودیان، از جمله سخنرانی سیدجمال‌الدین واعظ در کنیسای حاداش که هنوز هم دایر است اشاره دارد. از محتوای این فصل چنین برمی‌آید که کلیمیان درمجموع با انقلاب مشروطه همراه بوده‌اند.

فصل چهارم نگاهی بر روابط اجتماعی بین مسلمانان و یهودیان  و زندگی مسالمت‌آمیز آنان پرداخته است و مواردی را درباره این هم‌زیستی ذکر کرده است. از جمله اینکه یهودیان در ایام عزاداری عاشورا مشکی می‌پوشیده‌اند و سعی می‌کردند حرمت مراسم اسلام را در محله زیست خود نگه دارند. برای آوردن شاهد در این بخش علاوه بر کتاب‌های تاریخی در این فصل و فصل‌های دیگر کتاب نویسنده با هارون یشایایی مصاحبه کرده است که روزگاری ساکن محله و رئیس انجمن کلیمیان بوده است و امروز در مطبوعات قلم می‌زند و از قصه‌هایی هم که وی در باب مردم محله کلیمیان می‌نویسد نمونه‌هایی آورده است.

در فصل پنجم بررسی کوتاهی از وضعیت دیانت و کنیساهای محله ارائه شده است. برخی از این کنیساها مانند کنیسای عزرایعقوب و حاداش با کمک خیرین جامعه یهودی و سازمان میراث فرهنگی بازسازی شده است و بازدیدکنندگان زیادی از آن بازدید می‌کنند. در این فصل چند صفحه‌ای به مکتب‌خانه‌های یهودی قدیم که ملایان سنتی در آنجاها تدریس می‌کرده‌اند و نیز مدارس آلیانس که اولین بار به همت موسسه آلیانس فرانسه یهودیان را با آموزش و پرورش نوین آشنا کردند اختصاص یافته است.

در فصل پایانی به موقعیت یهودیان محله بعد از انقلاب مشروطه پرداخته شده است. از شواهدی که نویسنده از قول منابع گوناگون آورده است، اینطور به‌نظر می‌رسد که یهودیان در مجموع با انقلاب مشروطه همراه بوده‌اند، به‌خصوص اینکه محل رویدادهای انقلاب در میدان بهارستان کنونی با محل سکنای آنان نزدیک بوده است و یهودیان توانستند با تحولاتی که انقلاب مشروطه با خود آورده بود، زندگی بهتری پیدا کنند. بعد از آن، چند صفحه‌ای هم به موقعیت یهودیان در عصر پهلوی و در زمان نفوذ صیهونیسم پرداخته است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌سخن

فصل یکم: سیمای محلۀ کلیمیان تهران

فصل دوم: جمعیت و مشاغل و حرفه‌های کلیمیان تهران

فصل سوم: نظام حکومتی قاجار و کلیمیان تهران

فصل چهارم: هم‌زیستی اجتماعی در محلۀ کلیمیان تهران

فصل پنجم: دیانت و فرهنگ کلیمیان تهران

فصل ششم: موقعیت محلۀ کلیمیان پس از مشروطیت

سخن پایانی