معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

يكي از متون نقّالي پرخواننده و محبوب عامه قصة چهار درويش است. از اين افسانه تاكنون ده‌ها تحرير مكتوب متعلق به سه سدة گذشته در دست است. چندين روايت شفاهي نيز دارد و اين نشان‌دهندة آن است كه در محافل و قهوه‌خانه‌ها و شب‌نشيني‌ها خوانده و روايت مي‌شده است. امروزه با وجود تلويزيون و رسانه‌هاي ديگر، شايد مردم كمتر به اين قصه‌ها مراجعه كنند و دسترسي داشته باشند. از اين‌رو، در مجموعة ادب عامه از ميان روايات مختلف داستان يكي از قديمي‌ترين و كامل‌ترين متن آورده شده است. چهار درويش با توجه به چاپ‌هاي سربي و سنگي و نسخ خطي فراواني كه داشته، تا كنون به شيوه‌اي مصحَح و منقح چاپ نشده است.

چهار درويش به گواهي قديم‌ترين نسخة خطي تاريخ‌دار مربوط به سال 1163 هجري قمري و جزء ادبيات داستاني عصر صفوي است. در اين دوره تحرير افسانه‌هاي عامه بيش از پيش معمول شد و آثار معتبري در اين عهد به وجود آمد؛ مانند تحریر جدید از اسکندرنامه، طوطی‌نامه، رزم‌نامه، قصۀ هزار گیسو و ... و دليل خلق آثار جديد رواج قصه‌گويي و قصه‌خواني در محافل و قهوه‌خانه‌ها بود. بیش از همه قصه‌های مذهبی رواج یافت؛ مثل حمزه‌نامه، مختارنامه، حکایت محمد حنفیه، جنگ‌نامۀ امیرالمؤمنین و ... .

در عهد صفوی نقالان و قصه‌پردازان تحت نظارت حکومت قرار گرفت تا جایی که «سلسله‌ای رسمی و دولتی از درویشان به نام سلسلۀ عجم تأسیس شد که کارشان بیان مناقب خاندان پیامبر و تبلیغ مذهب شیعه بود.

قصۀ چهار درویش یکی از داستان‌های عامۀ مشهور و بی‌نویسنده است. این اثر از افسانه‌های منثور کهن ایرانی دربردارندۀ پنج قصه دربارۀ آزادبخت شاه روم و چهار درویش جهانگرد ـ فرزندان ملک‌التجار یمن، شاهزادۀ فارس، شاهزادۀ عجم و پادشاه چین ـ است که داستان‌های خود را برای هم بازگو می‌کنند. از دیرباز این قصه میان مردم رایج بوده و از این‌رو ده‌ها روایت از آن در دست است. قصۀ چهار درویش در فرهنگ عامه کنایه از سخن دراز و ملال‌آور و چیزهای بی‌معنی و درازگفتن است.

تحریر این کتاب به گواهی سبک و تاریخ کتابت کهن‌ترین نسخۀ تاریخ‌دار مربوط به سال 1163 قمری (قرن دوازدهم) و همچنین به گواهی اشعاری مربوط به عرفی شیرازی (قرن دهم)، نظیری نیشابوری (درگذشت 1021 قمری) و ظهوری ترشیزی که از شاعران همان دوره‌اند که از اشعارشان استفاده شده است، به احتمال زیاد مربوط به عصر صفوی است.

این داستان مثل بسیاری از داستان‌های عامه نویسندۀ مشخص ندارد و اغلب راویان آن را با لحن و سبک خود روایت یا بازنویسی کرده‌اند که گاه نام خود را آورده یا نیاورده‌اند. در برخی نسخه‌ها چهار درویش منسوب به امیرخسرو دهلوی اسن که این انتساب مردود است؛ زیرا قدیم‌ترین نسخۀ خطی این قصه متعلق به قرن دوازدهم است.

این کتاب دو بار نیز به نظم درآمده است؛ اول به دست حاجی ربیع انجب اصفهانی که به نظر سجادمیرزا (دستورنویس زبان اردو در قرن چهاردهم قمری)، این داستان نوشتۀ بدیع العصر معروف به حاجی ربیع متخلص به انجب و ماجراهایی است که او به چشم خود دیده است. دوم خواجه ابوتراب شوشتری فرزند خواجه علی نقاش که داستان را در سال 1295 قمری به نظم کشیده و در بمبئی به چاپ رسانیده است.

کتاب به دلیل شهرت آن در شبه‌قاره و دیگر مناطق فارسی‌زبان به زبان‌های اردو، هندی، انگلیسی و فرانسه ترجمه شده که بیشترین ترجمه‌های آن مربوط به زبان اردو است.

چهار درویش به لحاظ بن‌مایه جزء داستان‌های سفر به شمار می‌رود. داستان‌هایی با بن‌مایه و مضمون سفر طرحی درختی دارند؛ اینگونه قصه‌ها چنان است که یا داستان در سفر شکل می‌گیرد، مثل هفت کشور، یا چند نفر هم‌سفر هر یک داستان خود را برای بقیه بازگو می‌کنند مثل چهار درویش.

این کتاب با نثری میانه که رویی در ادب دارد و رویی در زبان گفتار، همچون خیل آثار منثور داستانی این دوره ساده و شیرین و دل‌انگیز است. برخی فواید لغوی و کاربردهای خاص در نثر کتاب، آن را به لحاظ مطالعات زبانی قابل توجه می‌کند؛ برای نمونه کلام به معنی قرآن: «چون بر در شهر رسیدیم دو شخص را دیدیم نشسته و رحل‌ها در پیش داشتند و تلاوت کلام می‌نمودند».

متن کتاب را می‌توان به نثرهای ادبی نزدیک دانست. هیچ عبارتی خالی از سجع نیست و بیش از همه نویسنده به سجع متمایل است. سجع‌ها متکلف نیست و اغلب خوش افتاده و بر شیرینی کلام افزوده است.

نسخۀ اساس در این تصحیح با توجه به تعدد نسخه‌های خطی و چاپی از این داستان، به شمارۀ 2/6461 متعلق به کتابخانۀ ملک با تاریخ 10 شعبان 1189 قمری است. این نسخه شامل سه داستان است که داستان سوم آن از صفحۀ 180 تا پایان کتاب داستان چهار درویش است. کتاب به خط نستعلیق شکسته به قلم سیدهادی اصفهانی موسوی برای محمدصادق بیکا نوشته شده است. نسخه سالم و فاقد افتادگی با خط خوانا و واضح است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

قصه‌خوانی و قصه‌پردازی در عهد صفوی

هذا کتاب چهار درویش:

سرگذشت درویش اول

حکایت درویش دوم

حکایت گفتن آزادبخت برای درویشان

حکایت درویش سیّم

حکایت درویش چهارم

ترکیبات و کنایات و نوادر کلمات

کشف الابیات

فهرست اعلام