معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ایرانیان را در شمار نخستین مردمان جهان در بودجه‌نویسی، ثبت دخل و خرج و ادارۀ امور مالی به شمار می‌آورند. نمونۀ بارز آن «علم سیاق» است که از زمان‌های بسیار کهن ابداع و تاکنون به حیات خود ادامه داده است. البته این خط در طول تاریخ پرفراز و نشیب دیوان‌سالاری دچار تغییر و تحول تاریخی و شکلی شده است.

سیاق روش و خطی است ویژه در بودجه‌نویسی که در گذشته میان دولت‌مردان و بازاریان رواج داشته است. دولت‌مردان از سیاق برای ثبت دخل و خرج کشور و بازاریان به منظور مکتوب‌نمودن حساب‌های نقد و جنس در مبادلات تجاری‌شان استفاده می‌کردند. نوع نگارش آن از راست به چپ بوده و اعداد آن خاص و هیچ شباهتی با اعداد هندسی امروزی ندارند. سیاق دارای خطوطی شکسته و بی‌نقطه است که با قرارگرفتن در کنار هم، دارای مفهوم خاص می‌شود. هر رقم دارای شکل مستقل است و نوشتن آن مانند اعداد ماقبل تکراری نیست.

دهخدا در لغت‌نامۀ خود، ذیل واژۀ سیاق آورده است: «خط سیاق یا سیاقت، نوعی از خط و روش نگارش است که با آن اهل دفتر و دیوان، اعداد و مقادیر و اوزان را می نوشتند، حساب سیاق روشی است در حسابداری قدیمی و تا پایان دورۀ قاجار کلیۀ امور محاسبات دیوانی و شخصی با اعداد سیاق نوشته می‌شد و مردم عادی مخصوصاً کسبه با آن می‌نگاشتند».

این علم در طول زمان در مدارس تعلیم داده می‌شد و از مهم‌ترین خاستگاه‌های آن، مکتبخانه‌ها و مدارس علوم دینی بوده است. به مستوفیان و سررشته‌داران دفتر استیفاء، گاهی «درازنویس» هم گفته می‌شده که خود سابقه پیش از اسلام دارد و در اصل درازنویسی دنباله محاسبات خط پهلوی است.

سیاق دانشی است ایرانی که قدمت آن دست‌کم به دورۀ ساسانیان بازمی‌گردد. کشورداران عصر ساسانی که شامل امرا، دیوان‌سالاران (امور اداری) و محاسبان می‌شدند، برای بودجه‌نویسی و دخل و خرج کشور پهناور و امپراتوری آن، از نشانه‌هایی استفاده می‌کردند که پیش از سقوط این سلسله برای فاتحان جدید ناآشنا و غریب بود. پس از پیروزی قوای اسلام در غرب و شرق که خود ممالک فراوانی را دربر می‌گرفت و اداره کردن آن به حساب و کتاب نیازمند بود، برخی از دبیران و حسابرسان ایرانی این ارقام و حروف را در طی زمانی کوتاه به امور دیوانی بازگرداندند. از این زمان به بعد تغییراتی در خط سیاق صورت گرفت و این کار، مبانی فرازوفرودهایی طی قرن پسین در خط سیاق شد.

ابداع خط سیاق ـ به شکلی که امروزه موجود است ـ را به عبدالحمید بن یحیی فارسی وزیر عبدالملک بن مروان ـ پنجمین خلیفۀ اموی ـ و نیز وزیر هشام بن عبدالملک مروان ـ دهمین خلیفۀ اموی ـ نسبت داده‌اند. خط سیاق جدید جایگزین خط سیاق کهن شد که در حسابداری دوره ساسانیان رایج بوده، بر همین اساس شکل بسیاری از علائم مورد استفاده در زبان پهلوی به اعداد و حروف زبان عربی تغییر یافت که تاکنون آن علائم با کمی تغییر باقی مانده و اساس و مبنای خط امروزی سیاق گردیده که ریشه در شمارش اعداد حروفی حسابی عربی دارد. هر چند که پس از ابداع خط سیاق جدید دفاتر دیوانی خراسان و عراق، همچنان در دست حسابداران زرتشتی باقی ماند که به سبک دوره ساسانی عمل می‌کردند.

از مهم‌ترین امتیازات و مزایای خط سیاق می‌توان به این موارد اشاره کرد: سیاق از راست به چپ نوشته می‌شود و برخلاف اعداد ریاضی است؛ سیاق نوعی اختصارنویسی است هم در عدد و هم در حروف؛ در سیاق عدد و معدود در کنار هم قرار دارد یا به نوعی عدد در دل معدود است؛ در سیاق صفر که خود مناقشه‌برانگیز است، وجود ندارد؛ سیاق در عین عددبودن، نوعی خط نیز محسوب می‌شود؛ در سیاق امکان تغییر و جابجایی اعداد، ناممکن و تقریباً صفر است؛ دفاتر جمع و خرج و صورت حساب‌های نوشته شده به خط سیاق زیباست و از جنبۀ هنری هم می‌توان بدان پرداخت.

آنچه در این کتاب به آن پرداخته شده، بیشتر سیاق اداری یا دیوانی است که معمولاً دورۀ قاجاریه را دربر می‌گیرد؛ البته به متون سیاقی عهد صفویه تا اوایل قاجاریه هم در مواردی اشاره شده و در کنار آن به سیاق تجاری هم پرداخته شده است؛ زیرا بخشی از تاریخ اجتماعی و بازرگانی ما در دوره‌های گوناگون را اسناد تجاری شکل می‌دهد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه مؤلف

مقدمۀ جواد صفی‌نژاد

بخش اول: آموزش ارقام سیاق نقدی

بخش دوم: آموزش ارقام سیاق جنسی

بخش سوم: اصطلاحات سیاق تجاری

بخش چهارم: جمع اعداد در سیاق

بخش پنجم: تفریق اعداد در سیاق

بخش ششم: ضرب اعداد در سیاق

بخش هفتم: تقسیم اعداد در سیاق

بخش هشتم: کسر در اعداد سیاق

بخش نهم: تعاریف و اصطلاحات سیاق

بخش دهم: مدّ در حروف و کلمات سیاق

بخش یازدهم: اشکال مدّ در سیاق

بخش دوازدهم: مدّ در سیاق

بخش سیزدهم: نفر در سیاق

بخش چهاردهم: کتابت حشو در اسناد

بخش پانزدهم: اعمال تحت باقی

بخش شانزدهم: مُفرده و مِن ذلک

بخش هفدهم: الباقی

بخش هجدهم: قواعد بعد از الفاضل

بخش نوزدهم: دفاتر سیاق و معرفی برات‌های دیوانی

بخش بیستم: اََوارَجَه در فردنویسی

بخش بیست‌ویکم: اتصالات سررشته در دفاتر دیوانی

بخش بیست‌ودوم: نوشتن بروات و قبوضات

بخش بیست‌وسوم: مقرراً و حسب العمل

بخش بیست‌وچهارم: ثبت بروات و فرامین و احکام

بخش بیست‌وپنجم: عنوانات و نوشته‌جات اشخاص و افراد

بخش بیست‌وششم: قاعده نوشتن اجناس در اسناد دیوانی

بخش بیست‌وهفتم: وضع و اضافه در آخر مدّ و گوشوار

بخش بیست‌وهشتم: اتصالات علوم جدید

بخش بیست‌ونهم: مقیاس‌ها و کما فُصّلت

بخش سی‌ام: نوشتن اسناد شرعی

بخش سی‌ویکم: گاه‌شماری در اسناد سیاق

بخش سی‌ودوم: سیاق هندی، نقد جنس و اوزان آن

بخش سی‌وسوم: بازخوانی اسناد تجاری و دیوانی سیاق و نمونه اسناد

بخش سی‌وچهارم: واژه‌‌نامه اصطلاحات سیاق و اسناد

بخش سی‌وپنجم: واژه‌نامه اسناد شرعی، تجاری، دیوانی، فرامین و احکام

بخش سی‌وششم: واژه‌نامه اداری (دیوانی) و القاب دورۀ قاجار

بخش سی‌وهفتم: دول مقیاس‌ها و واحد سنجش و سکه

بخش سی‌وهشتم: اصناف و مشاغل عصر قاجار و برات‌ها و اصطلاحات سیاق مدّ دار

بخش سی‌ونهم: تصویر چند نسخۀ خطی کهن ایران در موضوع سیاق

مآخذ و منابع