معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

اوج تمدن و شکوه اسلامی را در تاریخ ادبیات آذربایجان به عنوان بخشی از تاریخ ادبیات ایران مشاهده می‌کنیم. این دوران با روی کار آمدن سلجوقیان و خوارزمشاهیان شروع گشته و با روی کار آمدن تیموریان در ایران پایان می‌پذیرد. ادبیات در همین سده‌ها، همچون سده‌های پیشین، دوران اوج و شکوفایی را می‌گذراند و گسترش ادبیات کماکان تداوم دارد. هر چند با هجوم مغولان به ایران، بیشتر عرصه‌های فرهنگی ـ اجتماعی کشور بهم ریخت و دچار وقفه شد، اما ادبیات به شیوه‌ای دیگر ـ صوفیانه وارد میدان شد و همچنان اندیشه‌های زیبا و بدیعی به میان آمد؛ بطوری که ادبیات این زمان، از نظر اندیشه و افکار مترقیانه چیزی کم ندارد.

آثار بوجود آمده نیز نقصان نیافت و در زمینه‌های متنوع و گسترده‌ای توسعه یافت. در این مجموعه به ادبیات کلاسیک پرداخته شده که همپای ادبیات سراسر ایران دارای گستردگی و تنوع فراوان است. بی‌تردید، ادبیات آذربایجان همچون سده‌های قبل به سه زبان فارسی، ترکی و عربی به رشد و توسعه خود تداوم می‌بخشد و آثار گرانجانی خلق می‌گردد که تا حد امکان بدان‌ها پرداخته شده است.

ادبیات آذربایجان بعد از فجر اسلام رشد یافت. دانشمندان آذربایجانی زبان عربی را خیلی سریع یاد گرفتند و قدسیتی که به خاطر قرآن برای عربی قائل بودند باعث شد این زبان را محترم داشته و برای نگارش آثار علمی ـ فلسفی خویش مورد استفاده قرار دهند و ادبیاتی غنی در آذربایجان به زبان عربی خلق شد. این ادبیات تا سده‌های بعد نیز ادامه یافت و ده‌ها دانشمند و عالم آذربایجانی آثار گرانسنگی تقدیم عالم اسلام کردند. شاعران آذربایجانی از عربی بهره برده و دیوان اشعاری ترتیب دادند از میان این شاعران می‌توان خطیب تبریزی، موسی شهوات را نام برد که برخی از این شاعران در آذربایجان مانده و برخی در ایالات و ولایات دور از امپراتوری اسلام زندگی می‌کردند، اما هر چند که آثارشان به زبان عربی است اما بر وطن و هویت خویش تأکید داشته و آن را حفظ کرده‌اند.

ادبیات کلاسیک آذربایجان به زبان ترکی از همان قرن ششم هجری و با ظهور شاعرانی چون نظامی و خاقانی آغاز می‌شود و رفته‌رفته وسعت و گسترش بیشتر یافته و در قرن هفتم اوج دوباره‌ای می‌گیرد و حسن اوغلو، مولوی، سلطان ولد، یونس امره، بیرک قوشچو اوغلو، مولانا عتیقی و دیگران پا به عرصه می‌نهند و در کنار ادبیات فارسی به آفرینش ادبیات ترکی نیز همت می‌گمارند. ادبیات ترکی آن چنان ریشه‌ای دوانده بود که همدوش ادبیات فارسی گام برمی‌داشت. شیخ صفی با گفته‌های گهربارش صدها عالم را از گوشه‌ها و کنار جهان به آذربایجان کشانده بود تا گفته‌ها و سروده‌های او را گرد آورند و قارا مجموعه‌ای برپا سازند. خانقاهها، تکیه‌ها بر پا می‌شد و درویشان یاهو کنان اشعار ترکی می‌سرودند و اوزان‌ها با قوپوزی در دست در مراسم جشن و عروسی مردم شهرها و روستاها در کنار مردم آذربایجان به خلاقیت شعری تداوم می‌بخشیدند. آنان به عنوان هومرهای عصر خویش به خلاقیت داستان‌ها، حماسه‌ها، اشعار و موسیقی آذربایجان وارد میدان می‌شوند.

آذربایجان در قرن هفتم نه تنها مهد آفرینش ادبیات ترکی است. بلکه ادبیات فارسی نیز مورد حمایت دربار بوده است. بعد از فروپاشی امپراتوری سبجوقیان، حکومت‌های آذربایجان بیشتر به ادبیات ترکی روی آورند. در زمان ایلخانان مجلس شعرای تشکیل شده در دربار سلاطین به زبان ترکی اجرا می‌شد. زمان امیر تیمور موسیقی و ادبیات آذربایجان جان دوباره گرفت. صدها شاعر حروفی مسلک پا به عرصه نهادند که دهها دیوان شعر با صدها هزار بیت پا به میدان نهاد.عمادالدین نسیمی، قاسم انوار، برهان‌الدین و دیگران این ادبیات را مورد حمایت قرار دادند و در کنار آفرینش ادبیات به زبان‌های عربی و فارسی به زبان و ادبیات ترکی تقدس خاصی قائل شده و آنرا پرورش دادند.

ظهور ده‌ها موسیقی‌دان، ریاضی‌دان، طبیب، حکیم، معمار، فقیه و عالم دین در این قرن‌ها، مشخصه اصلی بالندگی ادبیات ترکی آذربایجان است. ظهور بزرگانی چون عبدالقادر مراغه‌ای، صفی‌الدین اورموی در عرضه موسیقی، تحول عمیقی را در این ساحه پدید آورد. ظهور نقاشان، خطاطان زبردستی چون میر علی تبریزی مکتب هرات را در دربار تیمور لنگ پدید آورد که این مکتب مدتی بعد به تبریز منتقل شد و مکتب تبریز در عالم اسلام نضج یافت. وجود دانشگاه‌های بزرگی چون ربع رشیدیه باعث آمدن صدها عالم از سراسر دنیای اسلام به تبریز شد و تبریز به مجتمع بزرگ عالمان و دانشمندان تبدیل گشت. سپس دربار سلطان حسین بایقرا با وزارت استاد بزرگ ادبیات ترکی ـ امیر علیشیر نوایی به مرکز تجمع نقاشان، خطاطان، دانشمندان و شاعران زمان تبدیل شد و در این دوره زبان ترکی آنچنان نضجگرفت که نقطه عطفی دیگر در ادبیات ترکی به شمار می‌آید. زبان ترکی نه تنها در شاخه شعری بلکه در زمینه نثر نیز توسعه یافت و توانمندی خود را در نگارش آثار علمی و فلسفی نشان داد. حکومت‌های دیگری که در آذربایجان سر کار آمدند مانند جلایریان، ایلده‌گرها، شروانشاهان، آغ‌قویونلوها، قره‌قویونلوها و دیگران ادبیات ترکی آذربایجان را توسعه دادند و شاعران به خلاقیت ادبیات در زبان ترکی گرویدند و زبان و ادبیات فارسی رخت از دربارها بست و به کتابخانه‌ها پناه برد. خود سلاطین نیز به آفرینش ادبی روی آوردند از آن جمله سلطان حسین بایقرا، امیر علیشیر نوایی، جهانشاه حقیقی و دیگران از زمره این شاهان و وزراء به شمار می‌آیند.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

نگاهی کلی بر ادبیات

امپراطوری غزنویان

امپراطوری خوارزمشاهیان

زمخشری

فخرالدین مبارکشاه

شهاب‌الدین سهروردی

قیزیل عقل

محمود شبستری

وضعیت زبان ترکی در قرن هفتم هجری

صحاح العجم

لغت ابن مهنا

خوارزمی و محبت‌نامه

خواجه علی خوارزمی و یوسف و زلیخا

شیخ عزالدین حسن  اوغلو

جمجمه نامه

معین‌المرید

جواهرالاثار/ نهج الفرادیس

قطب

مولانا جلال‌الدین محمد مولوی

حسام‌الدین چلبی

مکتب مولویه

خواجه احمد فقیه

حسام‌الدین خویی

شیاط حمزه

داستان احمد حرامی

خواجه مسعود و سهیل و نوبهار

یونس امره

خواجه دهانی

بابا الیاس

سلطان ولد

شیخ صفی‌الدین اردبیلی

مولانا جلال‌الدین محمد عتیقی زنجانی

محنتی

عنبر اوغلو

اوحدی مراغه‌ای

عصار تبریزی

نصیر باکویی

حاجی بکتاش ولی

بیرک قوشچو اوغلو

عاشیق پاشا

موقعیت ادبیات آذربایجان در قرن هشتم

موقعیت زبان ترکی در قرن‌های هشتم الی دهم هجری

تاریخ هنر آذربایجان

شعر چیست؟

عروض

اوزان شعر ترکی

آذربایجان مرکز فرهنگی منطقه

عبدالقادر مراغه‌ای

قاضی مصطفی ضریر

یوسف مداح

قاضی احمد برهان‌الدین

عمادالدین نسیمی

نهضت حروفیه

عشق در شعر نسیمی

عارف اردبیلی

قاسم انوار