معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

آثار منظوم و منثور فارسی گنجینه‌ای است که از دو پیدایی مرزهای جغرافیایی را در نوردیده و در بیرون مرزها هوادارانی یافته است. هواداری بیرون مرزها به پاس قدردانی از سخنان گرانبهاتر از گوهر است که در لابه‌لای کلام نویسندگان و سخن‌سرایان نشانده شده است. پارسی‌گویان بزرگ سخن را بر گوهر برتری داده‌اند:

سخن را سخندان ز گوهر گزید                                  زگوهر ورا پایه برتر سزید

هر سخنور و نویسنده‌ای به قصد تنفیذ کلام و اقناع خصم به انحاء مختلف کوشیده است که از طریق اقتباس، اشاره، التفات، تلمیح، حل و تضمین و آرایه‌های دیگر سخن خود را مقبول‌تر و نافذتر کند. بدیهی است چنانکه سیدبرهان‌الدین محقق ترمذی گفته است: «هر سخنی که در جهان معتبر است یا قرآن است یا حدیث است». به همین دلیل است که اکثر کتاب‌ها ـ خواه منظوم یا منثور ـ با نام خدای یکتا آغاز می‌شود. شاهنامه با بیتی آغاز شده است که پیشگفتار ما هم با همان آغاز می‌شود.

نظامی عروضی در چهار مقاله در مقاله اول در دبیری ویژگی‌های دبیر موفق را برمی‌شمارد و توصیه می‌کند که اگر دبیر می‌خواهد به درجه‌ای برسد که بر صدر نشیند و قدر بیند، باید از هر علم بهره‌یی داشته باشد و از هر استادی گفته‌ای بیاموزد و از هر حکیمی لطیفه‌ای بشنود و از هر ادیبی طرفه‌ای اقتباس کند .... می‌نویسد: «پس عادت باید کرد به خواندن کلام رب‌العزه و اخبار مصطفی (ع) و آثار صحابه و ... از دواوین عرب، دیوان متنبی ... و از شعر عجم اشعار رودکی و شاهنامه هر یک که برشمردم در صناعت خویش نسیج وحده بودند و وحید وقت ... اما چون قرآن داند و یه آیتی از عهده ولایتی بیرون آید، چنانکه اسکافی.

این کتاب تحقیقی است در باب احادیث، روایات اسلامی و اشعار شاعران پارسی‌گوی از دوره‌های آغازین شعر فارسی تا قرن ششم هجری که مؤلف محترم آنها را استخراج و مدون کرده است.

زمانی که شعر پارسی دری پای بر بستر وجود نهاد و بر اساس روایت تاریخ سیستان، محمدبن وصیف سگزی در حدود سال 251 هجری برای اولین بار در تاریخ این زبان، سخن آهنگین دری را برای ستایش یعقوب لیث به کار گرفت بیش از سه سده بود که فرهنگ اسلامی و به همراه آن زبان و ادبیات عرب در جایگاهی مطمئن و استوار در جای جای مرز و بوم گسترده ایران ریشه دوانیده و رو به رشد و گسترش بود.

در اویل این دوران به علل دشوار بودن فراگیری زبان عربی برای ایرانیان که حتی موجب می‌شد مثلاً در پایان سده نخست هجری مردم در بخارا نماز را به پارسی بخوانند و مسائل دیگر مانند گرایش به فرهنگ گذشته موحب می‌شد تا ایرانیان نتوانند به سرعت با فرهنگ اسلامی مأنوس و مربوط شوند. اگر چه اوضاع نابسامان جامعه دهشتناک طبقاتی دوره ساسانی که خاطرات ناگوار آن هنوز از خاطر مردم محو نشده بود از یک طرف و شعار توحید و صلح و برابری و برادری اسلامی از طرف دیگر، از همان ابتدا شرایط پذیرش و انس و استقبال از آیین جدید را به شکل مطلوب فراهم کرده بود. از قرن دوم هجری آشنایی ایرانیان با فرهنگ اسلامی بیشتر شد و «تأثیر این فرهنگ اثری ژرف و عمیق در اندیشه و رفتار آنها بر جای گذاشت» تا آنجا که وقتی اندیشمندان و روشنفکران از این نژاد علیه نژاد‌پرستی امویان قیام کردند و نهضتی علمی بر پا نمودند، که بعدا "شعوبیه" نامیده شدند و نهضت آنان تا قرن چهارم ادامه داشت، به آیات قرآن همچون: سوره حجرات آیه 10 و  سوره حجرات آیه 14 و احادیث اسلامی تمسک می‌نمودند.

هنگامی که فتوحات مسلمین شروع شد و مسلمانان در ممالک مختلف پراکنده شدند، احادث و سنن نبوی نیز به سرعت در سراسر سرزمین‌های اسلامی اسلامی رواج یافت. در آغاز کار مسلمانان فقط به حفظ و نقل احادیث مبادرت می‌کردند، اما در اواخر دوره اموی تدوین و ضبط احادیث سروع شد و کسانی چون: این جریح، مالک بن انس و ابن مبارک در این باره دست به کار شدند. علاوه بر این، احادیث نبوی احادیث و روایات ائمه معصومین(ع) نیز از دیرباز مورد توجه عموم مسلمین و بخصوص شیعیان بوده است.

قرن سوم زمانی است که می‌توان گفت ایرانیان با فرهنگ اسلامی کاملا انس گرفتند و خود انان در نشر و گسترش آن همت گماردند و بخصوص در ناحیه خراسان بزرگ آثار ارزشمندی را در تفسیر قرآن، حدیث و دیگر علوم انسانی به زبان عربی نگاشتند و از جمله دانشمندانی چون: محمد بن اسماعیل بخاری، این ماجه، ترمذی، ابو داود، مسلم بن حجاج نیشابوری و نسائی، صاحبان مشهور صحاح سته، در علم حدیث آثار مهمی را از خود به یادگار گذاشتند.

 در قرن چهارم با ظهور نویسندگان، مفسران، فقیهان، مورخان، فیلسوفان، شاعران و علمای بزرگ ایرانی، تألیفات گرانبهایی در علوم مختلف به وجود آمد و نهضت علمی، ادبی و فرهنگی گسترده‌ای پدیدار شد که از آن به عصر شکوفایی تمدن اسلامی تعبیر می‌کنند. در این زمان بخصوص در حوزه حکمروایی امیران سامانی و آل‌بویه که زمان اقتدار ایرانیان در برابر خلفای غاصب عباسی و پیروزی برآنان نیز است، فرهنگ اسلامی در اوج شکوفایی خود قرار داشت و اندیشمندان ایرانی چون: ابن سینا، بیرونی، خوارزمی و دیگران ارزشمندترین و عالمانه‌ترین آثار را در قلمرو اندیشه اسلامی و اکثر به زبان عربی و گاهی به فارسی تألیف می‌کردند.

از قرن چهارم به بعد شاعران پارسی‌گوی توجه بسیار بیشتری به قرآن و احادیث و روایات دینی کردند و حتی این به دلیل انتشار کامل فرهنگ اسلامی و تشکیل مدارس در نقاط مختلف و غالب آمدن دیانت اسلام بر سایر ادیان و شکست آیین زرتشت در همه بلاد ایرانی و قرار گرفتن پایه تعلیمات بر اساس ادبیات عرب و مبانی دین اسلاک بوده است چنانکه ابوالمؤید بلخی که شاهنامه منثور می‌نگاشت، قصه یوسف و زلیخا را برای اولین بار به نظم آورد.

در کنار افکار دینی مسائل اخلاقی نیز در انواع شعر از جمله مثنوی، رباعی، قصیده و حتی اشعار عاشقانه و غزل راه پیدا می‌کرد و از آن مهم‌تر تصوف که از قرن دوم هجری از زهد جدا شده بود و مبتنی بود بر عشق و شور و وجد و بیان اسرار قرآن و احادیث نبوی و همواره مورد توجه متفکرین و اصحاب ذوق واقع می‌شد و همچنین شیوع روش صوفیان از قرن سوم و توسعه آن در قرن چهارم و تطبیق آن با موازین شرعی و روایات دینی، همه فراهم‌کنندۀ زمینه‌هایی بود برای تأثیرپذیری متون ادبی از مفاهیم و متون دینی و عرفانی.

در قرن پنجم تأثیر زبان عربی و موضوعات اسلامی در شعر پارسی نسبت به دوره‌های قبل محسوس‌تر است و این را می‌توان از اشعار کسانی چون عنصری، منوچهری، ابوالفرج رونی و به ویژه ناصرخسرو و امثال آنها دید و از این رهگذر آیات و احادیث را هم با وضوح بیشتر و هم در سطحی گسترده و متنوع‌تر پیگیری کرد.

در قرن ششم تأثیر قرآن و حدیث در ادب پارسی شدت می‌گیرد و بزرگانی چون نظامی گنجوی، خاقانی شروانی، انوری و ... که بیشتر مانند شاعران پیشین از حکیمان عالی‌مقام زمان خود محسوب می‌شدند، با استفاده از متون دینی و علوم معارف اسلامی شعر پارسی را بر قلۀ رفیع عظمت و ارجمندی قرار دادند.