معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نویسنده در این کتاب به زندگی سلطان مسعود پرداخته که در حقیقت یک رمان تاریخی به شمار می‌آید و گزارشی واقع‌گرایانه از زندگی این پادشاه غزنوی است.

تاریخ بیهقی به لحاظ نثر همان جایگاهی را در ادبیات دارد که شاهنامه فردوسی در نظم و سال‌هاست که در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود و مورد پژوهش و بررسی قرار می‌گیرد. این اثر ارزشمند نه‌تنها تاریخی مستند درباره روزگار غزنویان به شمار می‌آید، بلکه شخصیت‌پردازی‌ها و شیوه روایتگری هنرمندانه، زاویه‌های دید مناسب، فضاسازی‌ها، تعلیق‌ها و دیگر شگردهای ادبی، داستان‌واره‌ای تاریخی از آن ساخته است.

بیهقی به هر دلیلی روند وقایع را با توالی منظم زمان پیگیری نکرده است؛ گاهی به عقب می‌رود و گاهی اشارتی به آینده می‌کند و نیز در این میان داستان‌واره‌هایی از تاریخ می‌آورد تا نمونه‌هایی مشابه از حوادث را در گذشته بنمایاند و برای اندرزگویی و عبرت از آنها بهره‌برداری کند؛ اما راوی این کتاب وقایع را پی‌درپی آورده تا دنبال‌کردن و دریافت آنها برای خواننده آسان‌تر باشد. بدین‌سان زندگی مسعود از نوجوانی تا راهی‌شدن به سوی هند باقی می‌ماند که راوی این بخش را از تاریخ گردیزی، مجمع التواریخ و القصص نجم‌الدین سیف‌آبادی و منابع دیگر گرفته و بر رمان نقطۀ پایان گذاشته است.

بهترین بخش تاریخ بیهقی همین بخش است؛ چون در جایگاهی قرار داشته که از نزدیک گواه بسیاری از رخدادها بوده و با شخصیت‌های رمانش مثل مسعود و بونصر مشکان و احمد حسن میمندی و احمد عبدالصمد و بوسهل زوزنی و دیگران سروکار داشته و جنگ‌های مهم را دیده و شاهد برآمدن سلجوقیان و بسیاری حوادث دیگر بوده است.

بیهقی در هنر به شیوۀ واقع‌گرایی (رئالیسم) دل بسته است؛ شعری را می‌پسندد که از واقعیت سخن بگوید و پندی در آن جلوه کند و تاریخ نظر او باید بیان عید رخدادها باشد و از آن عبرتی حاصل آید و غیر از این را، هرچه که هست، بیهوده می‌انگارد؛ چنان‌که به هزارویک‌شب اشاره می‌کند و افسانه‌اش می‌خواند و مورد نقدش قرار می‌دهد و از شاهنامۀ فردوسی حتی نامی نمی‌برد و تاریخ خود را بر اساس همین اندیشه نوشته است، با نثری بسیار زیبا، نثری که دورۀ سامانیان به او رسیده و اکنون دارد به سوی نثر فنی و مصنوع و متکلف دورۀ بعد می‌رود؛ نه آن سادگی نثر تاریخ بلعمی را دارد و نه همچون کلیله و دمنه مغلق است و مصنوعی. واژه‌های عربی را به کار نمی‌گیرد مگر آنجا که رساتر و آسان‌تر از واژه‌های پارسی یا اصطلاحات اداری و مذهبی باشد. جمله‌هایش بسانی که در نثر مرسل دیده می‌شود، همه ساده و کوتاه نیستند و به مناسبت آمده‌اند که گاه موجز و کوبنده و گاه طولانی‌اند و گاهی هم از نثر عربی تأثیر پذیرفته‌اند. همان شیوۀ نوشتنی که دارد آرام‌آرام در نثر زیبای سامانی رخنه می‌کند و از این به بعد با میل به فضل ‌فروشی نویسندگانش پا می‌گیرد و هر چه از سدۀ چهارم دورتر می‌شویم، غلظت بیشتری پیدا می‌کند.

در نثر بینابینی بیهقی جملاتی وجود دارد که بوی ترجمه از زبان عربی را می‌دهند: «تاریخ دیده‌ام بسیار که بیش از من یاد کرده‌اند پادشاهان گذشته را خدمتکاران ایشان» و نیز در نثر وی به مناسبت روزگارش آیه و حدیث و روایت و شعر و ضرب‌المثل‌های عربی هم کم نیست که همۀ آنها در این روایت یا فارسی شده‌اند یا اگر حذف‌شان لطمه‌ای به مطلب نمی‌زده است، حذف شده‌اند.

نثر بیهقی لبریز از اصطلاحات زبان گفتاری آن روزگار است در قالب صور خیال. کنایه را بیشتر به کار برده است و بعد استعاره و سپس مجاز و کمتر از همه تشبیه که امروزه بسیاری از آنها را به کار نمی‌بریم: «از جای بشد» به معنی از کوره در رفت یا «به دست و پای بمرد» به معنی خشکش زد و کنایه‌های وصفی و تمثیلی بسیاری که با استفاده از آنها به بیانی پوشیده و هنری می‌پردازد: «خرما به بصره بردن» یا «سرد کردن» که به جای آنها اصطلاحات امروزی گذاشته شده است.

نثر تاریخ بیهقی اگرچه پیچیدگی‌های نثر فنی سده‌های پس از او را ندارد، اما به هر روی حدود هزار سال پیش نوشته شده است و خواندنش برای خوانندۀ امروزی مشکل می‌نماید؛ پس در بازنویسی آن در این کتاب کوشیده شده نثری پیش روی خواننده قرار گیرد که روان باشد و خوشخوان و با این حال زیبایی و آهنگش را حفظ کرده و چنان باشد که مزۀ قلم او را بدهد.