معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب تلاشی است برای ایجاد ارتباط بین حوزه‌های تاریخ، اقتصاد و جامعه‌شناسی. آشنایی با نظریات و بنیان‌های اقتصادی و حتی استفاده از آنها در جامعه‌ای که اقتصاددانان برای سیاست‌های اقتصادی‌اش تصمیم می‌گیرند و جامعه‌شناسی غایب میدان است ضروری به نظر می‌آید. خوشبختانه فضای تئوری‌های غالب اقتصادی در سال‌های اخیر نیز آکنده از مفاهیم انسانی و اجتماعی است، مفاهیمی که باعث ایجاد ارتباطات گسترده‌ای در میان نظریه‌پردازان غربی نیز شده است. شناخت جامعه امروز نیز میسر نخواهد شد جز با شناخت گذشته‌ها. طبیعی است که رجوع به گذشته‌ها نیز با مفاهیم حساس امروزی آغاز می‌شود. در واقع ما به دنبال تبارشناسی مفاهیم شناخته شده امروزمان به تاریخ رجوع می‌کنیم و این چنین است که، بنا بر نقل قولی که از تاونی در ابتدا آمده است، «گذشته چیزی را برای زمان حال فاش می‌کند که زمان حال بتواند آن را ببیند».

دغدغه اصلی این کتاب شناخت وضعیت جامعه ایرانی از منظر اقتصادی بوده است. دغدغه شناخت پایه‌ای‌ترین  دغدغه‌ای می‌توانست باشد که در این موضوع به کار آید. در شرایطی که تاریخ را نه به روایت سوژه‌های انسانی و کنشگران اقتصادی که با روایت افراد صاحب نفوذ نوشته‌اند، در شرایطی که ثبت و ضبط جزئیات برای معدود نگارندگان تاریخ بی‌اهمیت شمرده می‌شده، در شرایطی که اهمیت با موضوعات مهم پنداشته شده نزد مردمان آن روزگار تعریف شده و محذوفان اجتماعی، نیازهای شخصی و فعالیت‌ خاص فاعلان انسانی کمتر مورد توجه واقع می‌شده، طبیعی است که آنچه به ارث رسیده نمی‌تواند موجبات شناخت ما را از حیات و رفتارهای کنشگران فراهم آورد. از این‌روست که در زمان حاضر هر چه بیش‌تر به شناخت سوژه انسانی در خلال اسناد دست اول و منابع کم‌تر استفاده شده بپردازیم می‌تواند راهگشای نگاه‌ها و نظریات بعدی باشد. استفاده از نکاتی که مدنظر محققان تاریخ و تاریخ اجتماعی بوده است و تکیه بر چارچوب‌های نظری که مشابه دغدغه و سوال این پژوهش را داشته‌اند می‌توانست شروعی برای کار پژوهشی این کتاب باشد. در بخش اول به شکل خلاصه اشاره‌ای به مفاهیم مهم نظری و نظریه‌های مورد استفاده نظریه‌پردازان مورد توجه در این پژوهش شده است. البته این احتمال وجود دارد که این بخش چندان مورد توجه آشنایان با مفاهیم اجتماعی و نظری نباشد اما، با توجه به اینکه کار پژوهشی جامعه‌شناختی جز با رجوع به این فصول امکان نقادی و بررسی ندارد، بخش‌هایی از کار اصلی پژوهش در این کتب آورده شده است.

مطالعه تاریخ و استفاده از داده‌های استقرایی تاریخی و رسیدن به شناخت و فهم موضوع مورد نظر روش کیفی و تفهمی بوده که مورد استفاده وبر و بسیاری از پیروان او قرار گرفته است. تفهم وبری، با کمک سنخ‌های آرمانی‌ای که به شکل نظری ساخته شده و نیز استفاده از روش جمع‌آوری اولیه، دسته‌بندی، مقوله‌بندی و رسیدن به یک تئوری زمینه‌ای، شیوه‌ای است که در مطالعات تاریخی استقرایی به کار می‌رود. در رویکرد روشی کار درباره روش و منابعی که داده‌های اولیه این پژوهش را به دست داده‌اند بیشتر سخن به میان آمده و صورت‌بندی روشی کار در نمودار 4 ارائه شده است.

شناخت حیات اقتصادی میسر نمی‌شود جز با شناخت ساختارها، سازمان‌ها و نهادهای اقتصادی به عنوان زمینه‌ای که رفتار اقتصادی در آن معنادار می‌شود. نحوه معیشت و رفتار خاص مردمان نیز به شکل مستقیم یا غیرمستقیم بر اقتصاد تأثیرگذار خواهد بود. برای شناخت اوضاع اقتصادی ابتدا نیاز به مروری تاریخی بر دوره مورد نظر پژوهش وجود داشت. پس از آن شناخت ساختارها و نهادهای اقتصادی که نمایای قواعد و قوانین رسمی و غیررسمی جاری در سازمان‌ها بودند مورد توجه قرار گرفت. اوضاع کلان اقتصادی از منظر وضعیت تجارت، اوضاع مالی و پولی، اوضاع صنعت و کشاورزی و زمین‌داری و ... در این میان نیازمند توصیف بوده است. در قسمت آخر فصل دوم به بازیگران اقتصادی و کنشگران توجه ویژه شده است. دسته‌بندی‌های اجتماعی و طبقاتی که در آن روزگار وجود داشته، نوع معیشت و آداب و عاداتی که در زندگی بدان ملتزم بوده‌اند از جمله مباحثی بوده که به آن اشاره شده است. انواع سبک‌های زندگی شامل آداب پوشش، تفریح، خوردن و کارکردن در این میان از جمله مباحث ارزشمند برای شناخت حیات اقتصادی ایرانیان به شمار می‌آمده، مباحثی که به سختی از خلال اسناد و کتب متعدد بیرون کشیده و جمع‌آوری شده است. اندک شناختی از وضعیت اقتصادی و سبد مصرفی مردم در آن دوران با کمک گرفتن از معدود قیمت‌ها و توصیفات موجود در خلال سالیان در انتهای همین فصل میسر خواهد شد.

رفتارها و کنش‌های افراط ربط مستقیمی با آنچه در دوره‌های مختلف درونی کرده‌اند دارد. رفتارها بر بنیان‌های اخلاقی درونی‌شده آدمیان سوار می‌شود. بنابراین حتی اگر بتوانیم به رفتارهای عینی کنشگران برای شناخت بهتر نظر افکنیم، از خلال آنها امکان رمزگشایی از قواعد اخلاقی باورداشته ایشان امکان‌پذیر به نظر می‌رسد. جمع‌بندی قواعد رفتاری مرتبط با امر اقتصاد باعث شناخت بهتر اخلاق اقتصادی ایرانیان خواهد شد، که در فصل سوم کتاب بدان پرداخته شده است، در این فصل هم توصیفی از قواهد مطرح‌شده در میان سفرنامه‌ها و اسناد تاریخی ارائه شده است و هم تلاش شده برای شناخت و تبیین این خصوصیات از شاخص‌سازی‌های دوباره و نام‌گذاری‌های کلان‌تر استفاده شود. از این رهگذر امکان شناخت بیش‌تر با یافتن مفاهیم جدید‌تر از میان مفاهیم ابتدایی و مهم پژوهش میسر خواهد شد. پدیده‌ای که از خلالش می‌توان به تئوری خاصی دست یافت که خود به تنهایی نیازمند آزمایش بیشتر در پژوهش‌های آتی خواهد بود. در انتها جمع‌بندی و پاسخ به پرسش‌های ابتدایی مطرح شده است.  

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

فصل اول: رویکردهای نظری و روشی

فصل دوم: حیات اقتصادی ایرانیان

فصل سوم: خلقیات ایرانی

فصل چهارم: اخلاق اقتصادی ایرانیان

نتیجه‌گیری