معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب مجموعۀ چهار مقاله‌ای است که در دانشنامه ایرانیکا در سال 2007 میلادی منتشر شده است.

هویت ملّی و قومی، مانند دیگر پدیدارهای اجتماعی، مقوله‌ای تاریخی است که در سیر حوادث و مشی وقایع تاریخی پدیدار می‌شود، رشد می‌کند، دگرگون می‌شود و معانی گوناگون و متفاوت پیدا می‌کند. از این‌رو از عوامل گوناگونی که برای تعریف قوم و ملت، قومیت و ملیت و هویت قومی و ملی در نظر آمده، همچون نژاد و سرزمین، دولت و تابعیت، زبان و سنت مشترک فرهنگی و ریشه‌های تاریخی، دین و ارزش‌های اجتماعی، اقتصاد و روابط تولید، هیچ‌کدام یا هیچ مجموعۀ مشخصی از آنها را نمی‌توان ملاکی عام برای تعریف و تمیز قوم و ملت و هویت قومی و ملی دانست. در خصوص هر قوم یا ملت، در هر دوره‌ای مجموعه‌ای از چند عامل اهمیت می‌یابد و سیر حوادث و مشی وقایع تاریخی آن را دگرگون می‌کند. هویت قومی و ملی امری طبیعی و ثابت نیست که پایه‌های مشخص و تغییرناپذیر داشته باشد، بلکه پدیداری است که گذشته از عناصر عینی و آفاقی، ریشه در تجربه‌های مشترک و خاطرات و تصورات جمعی مردم دارد؛ در دورۀ تاریخی معینی ابداع می‌شود، خاطرات تاریخی در ارتباط با آن شکل می‌گیرد یا خاطرات فراموش‌شده در آن احیا می‌شود، قبالۀ تاریخی برایش ثبت می‌شود و در سالگردها و سال‌روزها به حیاتش ادامه می‌دهد.

هویت قومی که دوران پیش از تاریخ همچنان تدوام داشته است، ریشه در احساس تعلق به طایفه و تیره و قبیله و قوم و ایل دارد. افراد یک قوم یا طایفه که نیا و آداب و رسوم و کلانتران و کدخدایان مشترک دارند، در سرزمین معین زندگی می‌کنند، هم‌زبان‌اند، با یکدیگر در زمینه‌های اقتصادی هم‌یاری دارند، برای دفاع از منافع جمعی قوم و قبیله می‌جنگند و معمولا با نام معین و هویت جمعی مشخص از اقوام و طوایف دیگر متمایز می‌شوند. در واقع این احساس بسیار قدیمی قومیت و ایلیت را می‌توان از عناصر تاریخی هویت ملی در عصر جدید دانست.

اما هویت ملی در حالی که با هویت قومی بستگی‌هایی دارد، از پدیدارهای تاریخی عصر جدید است که در جریان پیدایش دولت‌های ملی در دو قرن گذشته در سراسر جهان شکل گرفته است.

هویت ملّی و قومی از تصور تمایز و رویارویی میان «ما» یا «خودی‌ها» در برابر «دیگران» یا «بیگانگان» نشئت می‌گیرد: ایران در برابر انیران (که در زمان ساسانیان رواج گرفت) ایران در برابر توران (به مفهوم اسطوره‌ای و تاریخی و بعدها به منزلۀ سرزمین مردمان ترک‌تبار)، ایران در برابر روم (نوعی تعبیر اسطوره‌ای و واقعی که در خصوص یونان و روم و بیزانس یا روم شرقی و امپراتوری عثمانی به کار می‌رفت)، عجم، عمدتا ایرانی در برابر عرب، تاجیک (فارسی‌زبانان) در برابر ترک، ایران در برابر هند (از زمان صفویه) و ایران در برابر فرنگ (اروپا).

این احساس دوگانگی میان «ما و دیگران» اگر در حد اعتدال و معقول باشد می‌تواند همچون نیرویی برای هم‌یاری و اعتلای فرهنگی ظاهر شود و اگر به قلمرو تعصبات و دشمنی‌ها و کینه‌توزی‌های ملّی و قومی و نژادی درآید یا به بهانۀ چالش با تعصبات ملّی و قومی، به نفی و انکار و تمسخر میراث فرهنگی خویش بنشین، نیرویی ویرانگر خواهد شد، زایندۀ شمنی و ستیزه‌جویی.

در این کتاب پس از بررسی فشردۀ دیدگاه‌های مربوط به هویت قومی و ملّی، که بازسازی هویت ایرانی را در دوران ما شکل داده و به تصویر کشیده‌اند، تحول تاریخی هویت ایرانی در دوران پیش از اسلام، سده‌های میانۀ اسلامی تا دوران صفویه، پیدایش هویت «شیعی ایرانی» در دورۀ صفوی و سرانجام پیدایش تطور و هویت ملّی ایرانی در قرن‌های نوزدهم و بیستم میلادی بررسی و تحلیل می‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مترجم

مقدمه

فصل نخست: مفاهیم و نظریه‌ها: هویت ایرانی به سه روایت

فصل دوم: شکل‌گیری «ایدۀ ایران و هویت ایرانی در ایران باستان»/ گراردو نیولی

فصل سوم: «تاریخ ایدۀ ایران»: هویت ایرانی در دورۀ هخامنشی و اشکانی (پارتی)/ شاپور شهبازی

فصل چهارم: هویت تاریخی و فرهنگی ایران در دورۀ اسلامی

فصل پنجم: هویت ایرانی در دورۀ فرمانروایی ترکان

فصل ششم: دوران صفوی: عصر دین و وطن

فصل هفتم: هویت ایرانی در قرن نوزدهم و بیستم میلادی

فصل هشتم: پیدایش ناسیونالیسم دولتی در دوران پهلوی

نتیجه‌گیری