معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب تلاشی است برای تفسیر اسناد مزدایی، از کهن‌ترین‌ها تا مهم‌ترین متون دورۀ میانه در پرتو پدیدارشناسی دینی مدرن.

نویسنده در دیباچه دربارۀ روش خود در این کتاب توضیحی داده است. وی در همان آغاز افقش را از ایران‌شناسی صرف جدا می‌کند و به صراحت می‌گوید روشش بر دو الگوی اساسی بنا شده است: پدیدارشناسی دینی مدرن و آرای ژرژ دومزیل.

در مقدمه موله نخست به ترسیم سیمایی از زرتشت می‌پردازد که نزد دین‌پژوهان معاصرش رایج‌ترین صورت بوده است. وی می‌کوشد موقعیت زرتشت را با یافته‌های دین‌پژوهان معاصرش در باب وضع کلی دین در خاور نزدیک توصیف کند. موله معتقد است درک ما از آنچه راست‌کیشی دین زرتشتی می‌خوانیم و فرقه‌هایی از قبیل زروانی‌گری یا مزدکی‌گری را بدعت‌هایی در برابر آن می‌نامیم، مغلوط و آکنده از پیش‌داوری‌های شتاب‌زده است. در بخش دوم مسئلۀ مهم و همواره محل نزاع ماهیت دین هخامنشیان و سیر تطور آن را بررسی می‌کند. در بخش سوم نویسنده نخست به ربط و نسبت شهریاری و دین در نظام دین ایرانی می‌پردازد. جم و ویشتاسپ؛ داد، هادمانسر، گاهان؛ گاهانیکی و گواهی هرودوت دیگر موضوعاتی است که در این بخش به آنها پرداخته شده است.

در فصل نخست دفتر نخست ابتدا برای مطالعۀ نمادپردازی مراسم زرتشتی تحویل سال، همانندی میان بازنمودهای آخرت‌شناسیک دین زرتشتی و توصیفات جشن تحویل سال نشان داده شده و سپس معنای برخی اصطلاحات گاهانی که ارزش آیینی دارند، بررسی شده و آن‌گاه بر سر موضوع ترتیب سرودهای گاهانی و یک‌پارچگی آنها پرداخته شده و در نهایت ساختار مراسم گاهان و مراحل آن بررسی شده است. فرشکرد، فروردیگان، نمادپردازی آیینی، سوشیانت‌ها و قربانی پروردگار از مباحث بعدی مطرح شده در این فصل هستند. آخرین موضوعی که در این بخش مطرح شده طرح دورنمای گاهانی است: مختصری در این باب که نسبت گات‌ها با بخش‌های پیش و پس از این سرودها چیست؟ کارکرد گات‌ها در نظام مزدیسنی چیست و ... .

بررسی درونی ساخت گات‌ها موضوع بخش دوم این فصل است. نویسنده در پایان این بررسی، پاسخ تحلیلی به این پرسش را لازم می‌داند که آیا می‌توان گات‌ها را متنی وحیانی در معنای معتاد ابراهیمی این اصطلاح دانست یا نه.

نخستین پرسش نویسنده در بخش سوم این است که دلیل هم‌شکلی عروضی هر گاتا چیست؟ آیا سرودهایی با یک شکل عروضی کنار هم گذاشته شده‌اند یا به عکس هر یک از گاتاها از همان آغاز یک واحد را می‌سازد؟

در بخش چهارم نویسنده با بررسی مفصل محتوای پنج گات نشان می‌دهد که ترتیب سنتی گات‌ها به چه دلیل شکل کنونی‌اش را یافته است.

در بخش اول از دفتر دوم کتاب نویسنده به ارزیابی منابع سنتی زرتشتی دربارۀ افسانۀ زندگی پیام‌بر می‌پردازد. در ادامه روایت افسانه‌ای پیرامون زادن، زیستن و مرگ زرتشت را بررسی می‌کند. گفتگوی زرتشت با وهومن بخش دوم این دفتر را به خود اختصاص داده است. پس از پرداختن به این گفتگو، نویسنده به گفتگوی پیام‌بر با امشاپسندان می‌رود. آغازگر بخش سوم این دفتر خلاصۀ ویشتاسپ‌یشت به نقل از کتاب هشتم دینکرد است. سپس نویسنده محتوای این یشت را با نسخۀ پهلوی ویشتاسپ‌ساست مقایسه می‌کند. قبولی زرتشت در دربار ویشتاسپ نتیجۀ آزمون‌ها و بلاهایی بوده که این آزمون‌ها را نویسنده از لابلای متونی مانند روایت پهلوی و زراتشت‌نامه بیرون آورده و با هم سنجیده و سپس این دو روایت اصلی و تقریبا همانند را با روایت‌های دیگری مقایسه می‌کند. فرجام این بحص مراسم و دیدار است. آمدن امشاسپندان به دیدار ویشتاسپ در کاخ او و مژده‌دادنش به بهره‌هایی که پیروی از زرتشت نصیب او و خاندانش خواهد کرد.

نویسنده در جستجوی زمینۀ کیهان‌شناسی مزدایی نخست به سراغ نظام کیهان‌شناسی در اوستای ناگاهانی می‌رود. در ادامه مفهوم فره و جایگاه آن در نظام کیهان‌شناسی معطوف به فرشگرد بررسی شده و آنگاه تبارشناسی متنی فکرت محوری این کیهان‌شناسی تبیین شده است.سپس نویسنده به سراغ فکرت فرشکرد به عنوان غایت آفرینش می‌رود و نشانی آن را به طور خاص در کتاب‌های سوم و ششم دینکرد می‌جوید.

در بخش دوم ابتدا نویسنده در باب غایت آفرینش انسان در کیهان‌شناخت مزدایی سخن می‌گوید و برای تبیین سخنش نخست به سراغ دو مفهوم کلیدی در انسان‌شناسی مزدایی می‌رود: خویش‌کاری و خویش‌همیستار دروج. آخرین موضوعی که در این بخش نویسنده از آن سخن می‌گوید نسبت زرتشت و نظام کارکردی است. نویسنده در اینجا با رجوع به چند متن فارسی میانه نشان می‌دهد که این گردآمدن هر سه کارکرد در زرتشت اگرچه در متن‌های پهلوی نشانه‌های روشنی دارد، به هیچ‌وجه مختص زرتشت نیست.

بخش آخر این کتاب با درنگی در جایگاه انسان در کیهان بر پایۀ کیهان‌شناسی زرتشتی آغاز می‌شود. نویسنده نخست به بررسی الفاظی می‌پردازد که در متن‌های فارسی میانه برای دلالت بر واسطۀ وحی به کار رفته‌اند و سپس شیوه‌های وحی دین را در این متون بررسی می‌کند.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت مترجم

فهرست کوته‌نوشت‌ها

دیباچه

درآمد: زرتشتی‌گری و دین ایرانی

بخش نخست: مسئله

بخش دوم: جهت‌گیری نظام هخامنشی

بخش سوم: ساختار دین ایرانی

دفتر نخست: آیین، جشن فرشکرد

بخش نخست: آموزۀ قربانی

بخش دوم: گات‌ها

بخش سوم: ترتیب گات‌ها

بخش چهارم: مراسم گاهانی

دفتر دوم: افسانۀ زندگی پیام‌بر

بخش نخست: پیش از گفت‌وگو

بخش دوم: گفت‌وگو

بخش سوم: گروش ویشتاسب

دفتر سوم: آموزه: کیهان‌شناسی، انسان‌شناسی، پیام‌برشناسی

بخش نخست: جنبه‌هایی از کیهان‌شناسی زرتشتی

بخش دوم: نابخرد مزدایی

بخش سوم: انسان کامل