بیان المحمود؛ تذکرهای در فن مشاعره (به سال 1240 هـ ق)
خلاصه
بیانالمحمود تذکره شعرای دوره قاجاریه است، اما نه مانند تذکرههای رایج دیگر.معرفی کتاب
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
بیانالمحمود تذکره شعرای دوره قاجاریه است، اما نه مانند تذکرههای رایج دیگر. در کتابهای ترجمه شعرا معمولا شاعر معرفی میشود، سپس چند بیت از اشعارش به دنبال شرح حال میآید؛ اما این تذکره در ابتدا شعرا را در یک یا دو سطر معرفی کرده، سپس اشعار را به ترتیب اول و آخر آنها آورده و مقصود از تألیف آن، پدید آوردن کتابی بوده که در فن مشاعره به کار آید و از این لحاظ در این زمینه یگانه و منحصر بهفرد میباشد.
محمود میرزا قاجار پسر پانزدهم فتحعلی شاه قاجار متولد 1214 هجری قمری از بطن مریم خانم اسرائیلیه، از شاهزادگان باسواد قاجار و صاحب تألیفات متعدد بود. وی در سال 1238 قمری حاکم نهاوند و در سال 1241 حاکم لرستان شد. مدت حکومت لرستان او ده سال یعنی تا فوت فتحعلی شاه قاجار طول کشید. در نهاوند، در ایام حکومت خویش قلعه روئیندز را بنا کرد.
پس از آنکه محمدشاه در رمضان 1250 قمری بر تخت پادشاهی نشست، بسیاری از شاهزادگان که فرزندان بلافصل فتحعلیشاه بودند، به سلطنت برادرزاده تمکین نکردند. میرزا ابوالقاسم قائممقام ـ صدراعظم محمدشاه ـ آنان را به عناوین مختلف یکی پس از دیگری به طهران آورد، از آن جمله همین محمود میرزا حاکم لرستان بود. مأموران حکومتی بنا به دستور قائممقام او را در ذیقعده همین سال در آنجا گرفتار و به پایتخت روانه کردند. وی تا اوایل سال 1351 با جمعی از شاهزادگان توقیف و تحت نظر قرار گرفت.
پس از آنکه محمدشاه، میرزاابوالقاسم قائممقام فراهانی را در سلخ صفر 1251 کشت، محمود میرزا و ده نفر از شاهزادگان را نیز در چهارم ربیعالاول همین سال دستهجمعی به اردبیل تبعید و در آنجا به بند کشید و هنگامی که ناخوشی طاعون در اردبیل شیوع یافت، شاهزادگان را موقتاً به تبریز انتقال دادند و پس از رفع طاعون، دوباره به اردبیل بازگرداندند. در این بین جمعی از آنان به سردستگی و راهنمائی علینقی میرزا رکنالدوله وسایلی برانگیختند و درصدد فرار به روسیه برآمدند. محمودمیرزا و محمدحسین میرزا حشمهالدوله که این موضوع را کم و بیش فهمیده بودند، برای اینکه در آینده خود را بیتقصیر جلوه دهند و از شکنجه و عقوبات بعدی مصون و محفوظ بمانند، مراتب را به حاج علیاصغر خواجه مازندرانی ـ وزیر مهدیقلی میرزا حاکم اردبیل ـ گوشزد کردند. او برای بازرسی از احوال شاهزادگان به زندان آمد، اما چیزی درک نکرد و رفت. سرانجام چهار نفر از شاهزادگان: رکنالدوله، کشیکچیباشی، ظلالسلطان و نصرالله میرزا ـ پسر رکنالدوله ـ پس از دو سال و یک ماه زندانی کشیدن از نقبی که قبلاً مقنی آن را کنده بود، به خارج قلعه راه یافتند و به روسیه گریختند. پس از فرار آنان، دولت بقیه شاهزادگان را به تبریز کوچاند و در آنجا با مراقبت و مواظبت بیشتری تحت نظر قرار گرفتند و به مرور ایام بیشترشان در آنجا درگذشتند.
محمود میرزا، مانند پدر و اکثر برادرانش پراولاد بود و سی و چهار فرزند داشت که نصف آنان پسر بودند. سال فوت وی معلوم نیست، ولی بنا به نوشته علامه فقید شیخ آغابزرگ طهرانی تا سال 1271 در قید حیات بوده است.
محمود میرزا از فرزندان فاضل و باسواد فتحعلی شاه قاجار است و آثار بسیاری از خود به جا گذاشته که از آن جمله: سفینهالمحمود، منتخبالمحمود، گلشن محمود، مخزنالمحمود، تذکرهالسلاطین، دررالمحمود، بیانالمحمود، کتاب حدیث و ... اشاره کرد.
تمام اشعاری که در بیانالمحمود آمده، غزل است ـ به جز مواردی خاص ـ در حالی که در سفینهالمحمود از انواع قوالب شعری استفاده شده است.
در بیانالمحمود از شعرائی اسم آمده که در سفینهالمحمود ـ و حتی در فرهنگ سخنوران ـ اثری از آنان دیده نمیشود؛ مثل: بهجتی تویسرکانی، ریائی اصفهانی، ساغر خزائی، حبیب شیرازی، محمدتقی ملایری، حیران قاجار، مهدیبیک شقاقی، مصور خمسه، رهی اصفهانی، سالم اصفهانی، طرب مرودشتی، بنابراین بیانالمحمود یکی از منابع مهم تحقیق در شعر دوره قاجاریه است.
تعداد غزلهایی که در بیانالمحمود آمده، بیشتر از غزلهای سفینهالمحمود است؛ مثلاً غزلهای نشاطی ساکی و مجمر اصفهانی و عابد اصفهانی و عاشق اصفهانی و انیس نهاوندی.
محمود میرزا بیانالمحمود را در بیست و شش سالگی تألیف کرده؛ چون در همین کتاب میگوید: «من بماندم همه از سال شده بیست و اند».
مؤلف در همین کتاب گفته که تا آن زمان هفتاد هزار بیت تألیف و تصنیف داشته است.
مؤلف به تاریخ تألیف بیانالمحمود که 1240 است، چنین اشاره کرده: «این باغ پر گل و ساغر لبریز از مل در اواخر سال یکهزار و دویست و چهل در کمال افسردگی و کوفتهخاطری در دارالنشاط نهاوند صورت اتمام پذیرفت».
«و بفضل الله تعالی تمام شد بیانالمحمود در اواخر سال یکهزار و دویست و چهل در باغشاه واقع در ملک نهاوند که از مستحدثات این مستمند است».
او هم مانند بقیه شعرا درباره شعر خود چنین لاف میزند:
به پیش گفته محمود بستند لب از گفتن همه شیرین زبانان
و یا:
نگرد شاه گر از چشم عنایت، محمود رونق در و گهر میشکند اشعارم
شمار شعرائی که اشعارشان در این کتاب آمده، سیصد و شش نفر و کل ابیاتی که در بیانالمحمود نقل شده، 3858 بیت است.
در هنگام تصحیح بیانالمحمود از چهار نسخه خطی آن استفاده شده که عبارتند از:
1. نسخه خطی شماره 895 کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (شورای ملی سابق) که به خط نستعلیق خوب در 143 برگ 15 سطری نوشته شده است. نسخه از اول و آخر کامل است، اما نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد.
2. نسخه خطی شماره 3655 کتابخانه، موزه و مرکز اسناد ملی ملک. این نسخه به خط شکسته نستعلیق در 176 برگ 13سطری نوشته شده. از اول و آخر کامل؛ اما نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد.
3. نسخه خطی شماره 12833 کتابخانه بزرگ آیتالله العظمی نجفی مرعشی که به خط شکسته نستعلیق در 112 برگ 20 سطری نوشته شده است. نام کاتب ندارد، اما امضای غلاحسین کاشانی را در 23 شهر صفرالمظفر 1298 در جاجرود دارد. این نسخه از اول و آخر کامل میباشد.
و 4. نسخه خطی شماره 6098 کتابخانه، موزه و مرکز اسناد دانشگاه تهران که به خط نستعلیق در 294 صفحه 15 سطری نوشته شده. تاریخ کتابت نسخه 1245 و نام کاتب را ندارد. از اول و آخر کامل است.
پربازدید ها بیشتر ...
ایران در آینۀ شعر روس
میخاییل سینلنیکوفاین کتاب برگرفته از کتاب «ایران و درونمایههای ایرانی در شعر شاعران روس» اثر میخاییل سینلنیکوف شاعر
گزارشهایی دربارۀ مختصر عملیاتی در جنوب ایران: رویارویی نظامی بریتانیا و ایل قشقایی در بهار و تابستان 1918 م/ 1336 هـ.ق
سر پرسی سایکس، کلنل ای.اف. اورتون و دیگرانآنچه در این کتاب آمده، مجموعهای از گزارشهای فرماندهان بریتانیایی رشتهعملیاتی است که در بهار و تاب
نظری یافت نشد.