معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در گستره رشته تاریخ علم، «تاریخ علوم در تمدن اسلامی» جایگاه ویژه‌ای دارد، زیرا هم در دپارتمان‌های مطالعات اسلامی دنبال می‌شود و هم با دانشگاه‌های تاریخ و فلسفه علم مرتبط است. بنابراین ایجاد پیوند میان این دو زمینه پژوهشی راه پژوهشگر تاریخ نجوم و ریاضیات دوره اسلامی را دشوارتر می‌کند، زیرا از طرفی باید جنبه‌های گوناگون تاریخ اندیشه را در تمدن اسلامی در مدنظر داشته باشد، و از سوی دیگر تاریخ علم دوره اسلامی را در بستر تاریخ علم جهانی و در مقایسه و ارتباط با آن بفهمد و در عین حال بتواند با الهام از دستاوردهای جدید فلسفه علم، روش‌شناسی علوم قدیم را به گونه‌ای بفهمد که دچار مغلطه امروزمحور نشود.

تاریخ علم هیئت در دوران اسلامی، یکی از مهم‌ترین مباحث نظری است که جایگاه و اهمیت آن در تاریخ کیهان‌شناسی از یونان باستان تا انقلاب علمی قرن هفدهم مغفول مانده است. علم هیئت در اوایل تمدن اسلامی نیز زیاد مورد توجه نبود و تأثیرگذارترین آثار هیئت دوران اسلامی در قرن هفتم هجری به دست سه تن از اهل علم آن روزگار، نصیر‌الدین طوسی، مؤید‌الدین عُرضی و قطب‌الدین شیرازی نوشته شدند که امروزه بعضی از آنها مثل التذکره فی علم الهیئه طوسی نه تنها تصحیح انتقادی شده‌اند، بلکه ترجمه انگلیسی آنها عرضه شده است؛ کتاب الهیئه عُرضی تصحیح شده و خلاصه‌ای از مطالب آن معرفی و تحلیل شده است، اما هیچ یک از سه اثر جامع قطب‌الدین شیرازی در هیئت، نهایه الادراک فی درایه الأفلاک، اختیارات مظفری و التحفه الشاهیه، تصحیح نشده است و تا همین اواخر محتوای هیچ‌کدام از این سه اثر به روش علمی معرفی و تحلیل نشده بود.

این کتاب در سه فصل بر اساس ترتیب تاریخی و رابطه منطقی مباحث مرتب شده است:

فصل اول با عنوان «کیهان‌شناسی علمی در یونان و تمدن اسلامی» مقدمه‌ای است بر جایگاه و نقش آثار هیئت در تمدن اسلامی و ریشه‌های یونانی آنها و مفاهیم و روش علمی به کار رفته در این آثار. در این فصل درباره رابطه فلسفه طبیعی و علم و روش‌های تجربی منجمان برای کشف ترتیب و مدل‌های هندسی چرخش سیارات دور زمین بحث می‌شود که کلیت کیهان‌شناسی تمدن اسلامی را می‌سازد. در ادبیات تاریخ علم، استفاده از لفظ کیهان‌شناسی یا cosmology برای اشاره به آثار هیئت در یونان و تمدن اسلامی مرسوم است، اما برای این که با کیهان‌شناسی اسطوره‌ای یا کیهان‌شناسی برآمده از متون دینی خلط نشود، در اینجا از صفت «علمی» برای آن استفاده شده است. لازم به ذکر است که اصطلاح کیهان‌شناسی برای اشاره به علم هیئت، نخستین بار توسط قطان مروزی در اواخر قرن پنجم هجری در عنوان کتاب کیهان‌شناخت به کار رفته است.

فصل دوم با عنوان «کیهان‌شناسی سازگار با طبیعیات نزد منجمان مراغه»، بخش اصلی این کتاب را تشکیل می‌دهد که شامل مباحث مناقشه برانگیز است میان منجمان مراغه در قرن هفتم هجری بر سر مرکزیت و سکون زمین، ترتیب سیارات نسبت به آن و فرایند‌های مدل‌سازی بطلمیوسی و غیربطلمیوسی در علم هیئت اسلامی. لازم به توضیح است که هیچ کدام از منجمان مراغه به غیر از طوسی، آثار مهم نجومی خود را در مراغه ننوشته‌اند و انتساب ایشان به مراغه صرفاً به دلیل آن است که دمی از زندگی علمی خود را در رصدخانه مراغه به سر برده‌اند. در این فصل پس از معرفی مدل‌های بسیط بطلمیوسی و ویژگی‌های ریاضی هر یک، نشان می‌دهیم فرایند مدلسازی از الگوهای رصدی تا هیئت نهایی افلاک نزد بطلمیوس چه مراحلی را می‌گذراند.

در نمایش تصویری این مدل‌ها علاوه بر روش دیگر پژوهش‌گران در طراحی مدل‌ها با دوایر مجرد، تلاش شده است که شکل‌ مَقطع مُجسم این افلاک نیز با کیفیت مناسب عرضه شود. همچنین برای معرفی بهتر مدل‌های نجومی در این فصل، شبیه‌سازی‌های رایانه‌ای تهیه شده است که می‌تواند در معرفی و شناخت جزئیات مدل‌ها مفید باشد.

فصل سوم با عنوان «میراث علمی مراغه»، درباره ادامه سنت مراغه در آثار نجومی قرون هشتم به بعد است. نتیجه‌گیری نهایی درباره جایگاه معرفتی علم هیئت در شرق تمدن اسلامی در مقایسه با غرب جهان اسلام و عاقبت کار آن نیز در انتهای این فصل قرارگرفته است.

گفتنی است محتوای این کتاب شامل برخی مباحث تاریخی، نجومی، ریاضی و فلسفه است و شاید برای فهم بعضی قسمت‌های کتاب نیاز به پیش‌ زمینه‌ای در هر یک از این حوزه‌ها باشد، با وجود این، عدم فهم این مباحث لزوماً مانع فهم قسمت‌های دیگر نیست. برای جلوگیری از سردرگمی، بعضی مباحث ریاضی درون جعبه‌هایی قرار داده شده است و خواننده‌ای که در ریاضیات تبحری ندارد، می‌تواند بدون خواندن آن قسمت‌ها به بخش بعد برود. افزون بر این، پی‌نوشت‌ها نیز، که برای خواننده متخصص آماده شده، در انتهای کتاب قرار گرفته است. خواننده غیرمتخصص معمولاً نیازی به مراجعه به پی‌نوشت‌ها ندارد. پانویس‌ها نیز با شماره‌های درون پرانتز مشخص شده‌اند و معمولاً معادل انگلیسی بعضی اصطلاحات را نشان می‌دهند.   

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

پیشگفتار

فصل اول: کیهان‌شناسی علمی در یونان و تمدن اسلامی

ریشه‌های یونانی علم هیئت

کتاب‌های هیئت تا قبل از ابن هیثم

علم هیئت و فلسفه طبیعی

فلک چیست؟

تفاوت روش‌شناختی علوم ریاضی و طبیعیات

افلاک در فلسفه ارسطویی

حرکت افلاک

انواع حرکت در فلسفه ارسطویی

مقدمات طبیعی علم هیئت

ترتیب سیارات نسبت به زمین در نجوم تمدن اسلامی

گذر زهره و ترتیب رسمی سیارات

مدل‌های سیارهای بطلمیوسی و تعبیر فیزیکی آنها در آثار هیئت

پی‌نوشت‌ها

فصل دوم: کیهان‌شناسی سازگار با طبیعیات نزد منجمان مراغه

مرکزیت و سکون زمین: بطلمیوس، بیرونی، عُرضی، طوسی و شیرازی

ترتیب سیارات: بطلمیوس، ابن‌سینا، عُرضی و شیرازی

فرایند مدل‌سازی از بطلمیوس تا منجمان مراغه

مدل افلاک خورشید

مدل‌های افلاک ماه: بطلمیوس، عُرضی، طوسی و شیرازی

مدل‌های افلاک سیارات خارجی: بطلمیوس، عُرضی، طوسی و شیرازی

مدل‌های افلاک سیارات داخلی: بطلمیوس، عُرضی و شیرازی

دستاوردهای علمی منجمان مراغه

پی‌نوشت‌ها

فصل سوم: میراث علمی منجمان مراغه

وارثان سنت نجومی مراغه

جایگاه سنت علمی مراغه در تاریخ نجوم

جایگاه معرفتی علم و فلسفه طبیعی در تمدن اسلامی

پی‌نوشت‌‌ها

فرهنگ‌نامه اصطلاحات نجومی در هیئت تمدن اسلامی

منابع

اعلام