معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تنبیه‌الامة و تنزیه‌الملة رساله‌‌ای سیاسی از محمدحسین نائینی در دفاع از حکومت انتخابی و مخالفت با سلطنت مطلقه و حکومت استبدادی است که آن را در ربیع‌الاول ۱۳۲۷ ق. (پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی و پیش از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان) نوشت و در همان سال در بغداد به چاپ رساند. این کتاب مورد تأیید محمدکاظم خراسانی و عبدالله مازندرانی دو فقیه معروف آن زمان نیز قرار گرفت. عنوان کامل کتاب را «تنبیه ‌الامة و تنزیه ‌الملة فی لزوم المشروطیة الدولة المنتخبة لتقلیل الظلم علی أفراد الأمة و ترقیةالمجتمع» نیز ثبت کرده‌اند.

میرزا محمدحسین غروی نایینی در سال 1276 قمری در خانواده‌ای روحانی در نایین از توابع اصفهان دیده به جهان گشود. پدرش شیخ عبدالرحیم و قبل از وی جدش شیخ محمدسعید، هر دو شیخ‌الاسلام اصفهان بودند که سلطنت وقت آنان را به این منصب رسانده بود. او دانش‌اندوزی را از سنین کودکی در زادگاهش آغاز کرد و در هفده سالگی عازم اصفهان شد و تحصیلاتش را در رشته‌های مختلف فقه، اصول، کلام و حکمت دنبال کرد. در سال 1303 راهی عراق شد و ابتدا در سامرا از شاگردان برجستۀ میرزای شیرازی و سپس کاتب و محرر او شد. دو سال پس از فوت میرزای شیرازی در سال 1314 راهی نجف اشرف شد و در درس آخوند خراسانی حاضر شد و سال‌ها در کنارش به فعالیت علمی و سیاسی مشغول بود. پس از اعلان مشروطیت در ایران (14 مرداد 1285 ش) او را از بزرگ‌ترین حامیان مشروطه شمرده‌اند که با تألیف همین کتاب مشهور و ارزنده، سهم وافری در این نهضت ایفا کرد. پس از بازگشت به عراق در سال 1342 قمری بیشترین وقت خود را صرف تدریس و رسیدگی به مراجعات مردم در منصب مرجعیت کرد و بالاخره در هشتادسالگی دار فانی را وداع گفت و در صحن مولی الموحدین حضرت علی (ع) به خاک سپرده شد.

این کتاب شهرتی بسیار در ادبیات مذهبی ـ سیاسی شیعه دارد. این رسالۀ کوچک که از درون منازعات اجتهادی نهضت مشروطه‌خواهی در ایران سر برآورد و عالی‌ترین رهبران مذهبی شیعه آن را تألیف و حمایت کرد، چندی بعد به «متن اصلی و محور» در تبیین دینی از نظام مشروطه بدل شد و کتاب و نویسندۀ آن را در صدر نوگرایی مذهبی ـ سیاسی شیعه در تاریخ معاصر نشاند.

بحران اندیشه و سیاست در ایران معاصر از یک‌سو و اهتمام و توسعۀ علوم انسانی در سطوح آموزش عالی از سوی دیگر، سبب اقبال روزافزون به تاریخ اندیشۀ سیاسی معاصر شد و باز هم تنبیه الامة نایینی اهمیت مضاعف از دیدگاه رابطۀ دین و دمکراسی پیدا کرد؛ اما ادبیات نایینی چنان فشرده و دشوار است که خواننده و پژوهشگر امروزی را با مشکلات جدید روبرو می‌کند.

دشواری ادبیات تنبیه الأمة فقط به این دلیل نیست که نگارش این رساله متعلق است به عصر مشروطه و قدمتی بیش از یکصدسال دارد، بلکه این رساله دو ویژگی اساسی دارد که آن را از دیگر رساله‌های عصر مشروطه متمایز می‌کند: نخست اینکه تنبیه الأمة هرچند به زبان فارسی نگاشته شده است، اما به واقع فارسی ـ عربی است. رساله‌ای است هم فقهی و هم فشرده. نویسنده‌اش مدرس عالی‌رتبه‌ای است که سال‌ها به تدریس تخصصی در عالی‌ترین مراحل فقه و اصول اشتغال داشته و همین موجب شده است که بیان و کلام او جنبۀ تخصصی پیدا کند و بیشتر به زبان «اهل اصطلاح» سخن بگوید و استدلال کند. همین ویژگی با وجود اینکه سبب دشواری متن رساله شده است، نقطۀ قوت آن نیز به شمار می‌رود و نظم ویژه و منطق خاصی به آن داده و رساله را از بیانیه‌ها و فتواهای سیاسی ـ مناسبتی به متنی فقهی ـ سیاسی، استدلالی و ماندگار ارتقا داده است. ظاهرا نویسنده مخاطبان خاصی را در نظر دارد و آشنایی آنان با ادبیات و سبک و سیاق «سخن فقهی» را مفروض گرفته است. شاید به همین دلیل با توجه به ضرورت زمان، از تفصیل دوری کرده و رساله را خلاصه آورده است.

ویژگی دوم نوآوری فقهی ـ سیاسی نویسنده است. این رساله تنها رساله‌ای فقهی در قالب ادبیات و موضوعات سنتی فقه نیست، بلکه نائینی از جمله اندیشمندان پل‌سازی است که در تلاش برای پیوند سنت فقاهتی با موضوع جدید و دشواری چون تجدد، دموکراسی و دولت مدرن است. همین ویژگی ادبیات نویسنده را با پیچیدگی خاصی همراه کرده و کتاب و نویسنده را در معرکۀ «نزاع سنت و تجدد» قرار داده است.

تنبیه الأمة یکی از نخستین متون مرجع در فهم اندیشۀ دینی ـ سیاسی شیعه در دورۀ جدید است و همین امر سبب افزایش مراجعه و تحقیق در این کتاب شده است؛ اما اختصار و فشردگی متن، به همراه انبوه اصطلاحاتی که نیاز به توضیح دارد، مانع از دسترسی آسان به مفاهیم و محتوای کتاب شده و معانی درخشان آن همچنان پنهان مانده است. مؤلف در این کتاب کوشیده است با توضیح واژگان در کنار متن و شرح و تحشیه تنبیه الأمة اندیشه مکنون در آن را بازنماید و امکانات و تنگناهای این اثر مهم را در راستای رابطه دین و دموکراسی و به‌طور کلی، دین و دولت مدرن آشکار کند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه (زندگی نائینی، مواضع سیاسی، آثار و تألیفات، تنبیه الامة، تصحیح و بازنشر)

کتاب‌شناسی تنبیه الامة و تنزیه الملة

تقریظ آیت‌الله آخوند ملامحمدکاظم خراسانی

متن تقریظ آیت‌الله آخوند ملامحمدکاظم خراسانی

تقریظ آیت‌الله ملاعبدالله مازندرانی

متن تقریظ آیت‌الله ملاعبدالله مازندرانی

شرح تنبیه الامة

درآمد

انگیزۀ تألیف کتاب

نام‌گذاری کتاب

مقدمه

فصل اول: ماهیت حکومت

فصل دوم: وجوب تحدید حکومت در عصر غیبت

فصل سوم: مشروطه و تحدید حکومت

فصل چهارم: شبهه‌ها و پاسخ‌ها

فصل پنجم: مشروعیت و شرایط مداخلۀ مجلس

خاتمه

سه پیوست مهم:

پیوست اول: ترجمۀ متن منیة الطالب؛ تقریر بحث محقق نایینی در باب «ولایت فقها و عدول مؤمنین»

پیوست دوم: فتوای استدلالی شیخ فضل‌الله نوری در «حرمت مشروطه»

پیوست سوم: مقدمۀ آیت‌الله طالقانی بر تنبیه الامة