معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دومین کتاب از مجموعه کتاب‌های زمرد است. این مجموعه ضمن روایت سرگذشت موسیقی‌دانان پیشرو و تأثیرگذار گذشتۀ ایران، با زبانی ساده و روان به ویژگی‌های برجستۀ ایشان نیز می‌پردازد. در این مجموعه سعی شده اصل بی‌طرفی و بی‌غرضی در ارائۀ اطلاعات، چنان‌که جوهر هر پژوهشی است، رعایت شود و قضاوت در نهایت به خوانندگان واگذار شود. برای اطمینان از دقت و صحت اطلاعات، به‌رغم فقر منابع موسیقی ایرانی، تا آنجا که امکان داشته به منابع دست اول مراجعه شده است. گاه‌نامه‌های این مجموعه، در نوع خود، طرح‌واره‌هایی پژوهشی‌اند. این مجلد اختصاص به غلامحسین‌خان درویش دارد.

شغل و حرفه در دورۀ قاجار به صورت وراثتی منتقل می‌شد. این قضیه در مشاغل درباری اهمیت و حساسیت ویژه‌ای داشت و معمول بود که پسر با اهدای پیشکشی و هدیه، به حرفۀ پدر و گاه بالاتر از آن گمارده می‌شد. موسیقی نیز عمومیت نیافته بود. در چند خانواده هنر از پدر به پسر منتقل می‌گردید و جمع افراد این دسته که از سه فامیل تجاوز نمی‌کرد، با هم مرتبط بودند و دستگاه طرب شاه را شکل می‌دادند. این سه خانواده عبارت بودند از: آقا علی‌اکبر فراهانی، آقا محمدصادق خان سرورالملک و حبیب سماع حضور.

درویش‌خان هیچ نسبی با نوازندگان و هنرمندان دربار قاجار نداشت و نمی‌توانست به عنوان عملۀ طرب خاصه به دربار راه یابد. او نخست برای امرار معاش و گذران زندگی‌اش در دستگاه و درب‌خانۀ شاهزادگان و اشراف نوازندگی می‌کرد و به‌تدریج توانست به عنوان نوازنده‌ای خوش‌فکر، متبحر، مستقل و پیشرو به اشتهار برسد.

امروزه نام درویش‌خان در تاریخ موسیقی ایران به عنوان نوازنده‌ای نوآور و آزاد، هم‌طراز با مشهورترین و زبده‌ترین نوازندگان دربار قاجار، به نیکی ماندگار شده است. آثار هنری، نوگرایی‌های بجا و خصایص اخلاقی‌اش نام و یاد آن تک‌درخت تناور موسیقی ایران را جاودانه و نامیرا کرده است.

برخی اصرار دارند بی‌هیچ دلیل و استنادی درویش خان را هنرمندی با جهت‌گیری سیاسی و اندیشۀ اجتماعی معرفی کنند؛ در صورتی که او توانسته بود دو کفۀ ترازوی هنر و اخلاق را در زندگی‌اش به تعادل برساند. نخبه‌ای بود صاحبِ منصب درویشی در سلوک اخلاقی و دارای مقام خانی در موسیقی. آمیزه‌ای بی‌نظیر از درویش بودن در در زندگی و خان بودن در موسیقی، می‌شود درویش‌خان!

در بیشتر منابع تاریخ تولد غلامحسین درویش سال 1251 نوشته شده است. در ابتدای زندگانی در خانوادۀ محترم دولتشاهی نشو و نما یافته و مادرش در همان خانه رحلت نموده و مرحوم درویش با پسر ارشد خانوادۀ دولتشاهی بزرگ شد. برای تحصیل به مکتب‌خانه رفت و در حدود سال 1263 در شعبۀ موزیک مدرسۀ شاهی یا دارالفنون مشغول نواختن شیپور، طبل کوچک و فراگیری تئوری موسیقی شد. آموزش نوازندگی در دورۀ قاجار با نواختن ردیف و دستگاه شور آغاز می‌شد؛ ولی استعداد و نبوغ غلامحسین به او این امکان را می‌داد که خودش را در گوشه‌های هفت‌دستگاه موسیقی ایرانی محدود و محصور نکند. در چهارده سالگی نواختن تار را آغاز کرد.

نوآوری‌های درویش در موسیقی، شاعر هم‌عصرش افسر قاجار را ترغیب کرد تا یک رباعی در وصف او بسراید. محمدهاشم میرزا افسر قاجار شاهزادۀ باهوش و باذوقی بود و اینگونه در وصف درویش سرود:

درویش زمان ما و درویش نخست                             هر یک ز رهی راه تجدد می‌جست

او خط درست را شکسته بنوشت                                وین موسیقی شکسته را کرد درست

یکی از نوآوری‌های درویش که از ارزش و اهمیت زیادی دارد، شش‌سیمه کردن تار است. سیم واخوان یا هنگام را او در اواخر دورۀ قاجار و به تقلید از سیم مشتاق یا واخوان سه‌تار به تار افزود.

ذوق و ابتکار درویش در تصنیف‌های ماندگارش نیز دیده می‌شود. تصنیف‌های او از لحاظ نغمه، کاملا و شیرین و جذاب هستند. شانزده تصنیف را منسوب به درویش دانسته‌اند که بی‌شک نیمی از آنها ساخته اوست.

بالاخره در روز چهارشنبه دوم آذر 1305 درویش‌خان اولین هنرمندی شد که بر اثر تصادف با اتومبیل از دنیا رفت.

در این کتاب بعد از پیش‌گفتار، بخش «سرگذشت و سرنوشت» آورده شده که گذری است بر زندگی و زمانۀ درویش. بخش بعد با عنوان «نوشته‌ها» دوازده نوشته مربوط به او آورده شده است. بخش سوم با عنوان «سندها» دربردارندۀ دو سند دربارۀ تصادف درویش‌خان است. بخش «سروده‌ها» نیز دربرگیرندۀ نه شعر است که به مناسبت‌های مختلف و برای درویش‌خان سروده شده است. پایان‌بخش کتاب نیز «گاه‌نامه» است که سال‌شمار زندگی درویش‌خان به صورت گذرا در این عنوان بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

سرگذشت و سرنوشت

نوشته‌ها

سندها

سروده‌ها

گاه‌نامه

کتاب‌نامه

نام‌نامه