معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دربرگیرندۀ 29 مقاله از احسان یارشاطر است که بین سال‌های 1328 و 1330 نوشته شده‌اند.

استاد احسان یارشاطر در زندگی پژوهشی پرثمرش یار بی‌همتای ایران‌شناسی و راوی و دانشنامه‌نگار تعصب‌پرهیز تمدن و زبان‌های ایرانی بوده است. با ابتکار، دوراندیشی، دقت علمی، پشتکار و مدیریتی کم‌نظیر، نهادهایی چون بنگاه ترجمه و نشر کتاب، انجمن کتاب و مرکز ایران‌شناسی کلمبیا را برای پیش‌برد پژوهش و گسترش دانش ایران‌شناسی بنیاد نهاد. راهنمای کتاب، دانشنامۀ ایران و اسلام، دانشنامۀ ایرانیکا و سلسله انتشارات تخصصی فارسی و انگلیسی از جمله فرآورده‌های دانش‌پژوهی و دانش‌گستری ایشان است. آثار مکتوبش به زبان فارسی و انگلیسی دربرگیرندۀ گسترۀ وسیع هنر و ادبیات، زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی و تاریخ ایران و اسلام است. مجموعه مقالات برگزیدۀ ایشان که بین سال ۱۳۲۷ و ۱۳۸۰ش منتشر شده‌اند، بیانگر حکمت تمدنی یارشاطر در بررسی مستند اجزا و ادوار متفاوت تمدن ایرانی است. بخش نخست پیش‌گفتار این کتاب با عنوان "یار ایرانشناسی" به شرح مختصر زندگی و کوشش‌های پژوهشی استاد یارشاطر می‌پردازد. بخش دوم نیز با عنوان "حکمت یارشاطری" به توصیف گزیدۀ آثار و حکمت تمدنی ایشان می‌پردازد. در ادامه در چهار بخش شرح حال و یاد آموزگاران، ادبیات و هنر، زبان و تمدن و تمدن و راز بقا 29 مقاله از ایشان گزیده شده و آورده شده است.

احسان یارشاطر، فرزند هاشم یارشاطر و روحیه میثاقیه، در ۱۲ فروردین ۱۲۹۹ش/۱۹۲۰م در همدان متولد شد. پس از درگذشت مادر و پدرش در سال‌های ۱۹۳۱ و ۱۹۳۲م، با یاری دایی‌اش مهدی میثاقیه، مؤسس استودیو میثاقیه و بنیان‌گذار بیمارستان میثاقیه، برای ادامۀ تحصیل به تهران رفت. دورۀ دبیرستان را در دانشسرای مقدماتی به پایان برد و به دانشگاه تهران راه یافت. در ۱۳۲۰ش، در امتحانات رشتۀ ادبیات فارسی دانشگاه تهران رتبۀ اول را حائز و به دریافت مدال اول علمی مفتخر و به دریافت دانشنامه موفق گردید. در سال ۱۳۲۶ش. پایان‌نامه دکتری‌اش "شعر فارسی در نیمۀ دوم قرن نهم" را به سرپرستی علی‌اصغر حکمت به پایان رساند. در همان سال با دریافت بورس تحصیلی از شورای فرهنگی بریتانیا عازم انگلستان شد. پس از آشنایی با والتر برونو هنینگ به جای رشتۀ تعلیم و تربیت به تحقیق در گسترۀ زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی پرداخت. در 1331ش دورۀ کارشناسی ارشد را در دانشگاه لندن به پایان رساند. پس از بازگشت به ایران به پژوهش میدانی در گسترۀ لهجه‌های ایرانی پرداخت و در ۱۳۳۹ش از پایان‌نامه دکتری‌اش "لهجۀ تاتی جنوب قزوین" که به سرپرستی والتر برونو هنینگ نوشته بود، با موفقیت دفاع کرد. یارشاطر تدریس را با دبیری در دبیرستان علمیۀ تهران در 1321ش آغاز کرد. پس از یک سال تدریس در علمیۀ تهران، به معاونت دانش‌سرای مقدماتی منصوب شد. پس از دریافت دکترا از دانشگاه تهران، در 1326ش به دانشیاری زبان و ادبیات فارسی در دانشکدۀ الهیات برگزیده شد. پس از بازگشت از لندن، "در یکصد و بیست و نهمین جلسۀ شورای دانشکدۀ ادبیات" در اردیبهشت ۱۳۳۲ش «صلاحیت آقای دکتر احسان‌الله یارشاطر برای دانشیاری کرسی زبان اوستا و فارسی باستان به تصویب رسید».

اما نوشته‌هایی که در این کتاب گردآوری شده‌اند، بیانگر دانش ژرف و چندگستره‌ای استاد احسان یارشاطر است. این حوزه‌های درهم‌آمیخته شامل فرهنگ و هنر جهانی، زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی، کیش مانوی و مزدکی، تاریخ تمدن ایران و اسلام، دانشنامه‌نویسی و یاد و یادبودهاست. در تنظیم این گزیده‌ها که نشان‌دهندۀ ادوار متفاوت زندگی پژوهشی و روشنفکری یارشاطر است، کوشیده شده تا حد ممکن انسجام موضوعی و ترتیب تاریخی گزیدۀ آثار رعایت شود. در ویرایش این جستارها که بین سال‌های 1328 و 1380 منتشر شده‌اند، رسم‌الخط و شیوه‌نامۀ "ایران‌نامه" به کار رفته است.

بخش اول کتاب دربردارندۀ سه نوشته است. در "شرح حال"، استاد یارشاطر خلاصه‌ای از سیر زندگی پژوهشی خویش را بازمی‌گوید. او در این زندگی پرحاصل، بیش از هرکس از دو استاد بهره‌مند بود. "به یاد پورداود" را در مرداد ۱۳۴۸ش به یاد نخستین استاد زبان‌های ایرانی‌اش ابراهیم پورداود نوشت. "دستبرد نابهنگام اجل" را نیز به یاد والتر هنینگ، استادش در دانشگاه لندن نگاشت. به علت حجم زیاد حکمت تمدنی، از تجدد چاپ نوشته‌های ایشان به یاد یاران و همکارانی چون حسن تقی‌زاده، پرویز ناتل خانلری و ... پرهیز شده است.

بخش دوم دربردارندۀ چهار مقاله و نوشته‌هایی دربارۀ ادبیات و هنر جهان است. قدیمی‌ترین نوشتۀ این گزیده‌ها "آستروفسکی: درام‌نویس مشهور روسیه" است که در اردیبهشت ۱۳۲۷ش در پیام نو: نشریۀ انجمن روابط فرهنگی ایران با اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی منتشر شد.

بخش ”زبان و تمدن“ شامل ۹ جستار و گزارش زبانی است که بین سال‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۸ش نوشته شده‌اند. "زبان و تمدن" گزارشی از هفتمین کنگرۀ بین‌المللی زبان‌شناسی در شهریور ۱۳۳۱ش در لندن است که یارشاطر به همراه دکتر محمود صناعی (1364-1297ش) از طرف دولت ایران در آن شرکت جسته بود. در این نوشته، یارشاطر مباحث و پرسش‌های مطرح‌شده در رشته‌های متفاوت زبان‌شناسی در آن کنفرانس را شرح داد و با نمونه و مثال به توصیف پیش‌فرض‌های پرسشی پرداخت که چند دهه‌ای مشغلۀ فکری‌اش دربارۀ زبان‌های ایرانی بود: "از مطالعۀ زبان هند و اروپایی چه نتایجی دربارۀ زندگی مادی و معنوی قوم هند و اروپایی می‌توان به دست آورد".

بخش چهارم، "تمدن و راز بقا" دربردارندۀ یک گزارش و ۱۱ مقاله دربارۀ فرهنگ و تمدن، ادوار تمدن ایران و اسلام و بررسی وطن‌پرستی و هویت ملی است. سه نوشتۀ نخست که در سال‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۳۱ش چاپ شده بودند از آثار جوانی یارشاطر و بقیه بررسی‌های پس از انقلاب اسلامی ایشان است. "گزارش کنفرانس یونسکو دربارۀ تدریس و تحریر تاریخ" که در پاییز ۱۳۳۰ش منتشر شده بود، از نخستین نوشته‌های یارشاطر در باب تاریخ‌نگاری است. این سمینار که در ژوئیه 1951 م در سور برگزار شده بود، 41 زمینه همکاری با یونسکو و شکل‌گیری گُردروایت تاریخی یارشاطر را فراهم آورد.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت نویسنده

پیش‌گفتار: یار ایران‌شناسی و حکمت یارشاطری

بخش اول: شرح حال و یاد آموزگاران

1. شرح حال

2. به یاد پورداود

3. دستبرد نابهنگام اجل

بخش دوم: ادبیات و هنر

4. آستروفسکی: درام‌نویس مشهور روسیه

5. آیا می‌توان از نقاشی جدید لذت برد؟

6. ژرژ سورا و شیوۀ امپرسیونیسم نو

7. جامبازیان: استاد بالت

بخش سوم: زبان و تمدن

8. زبان و تمدن

9. افسانۀ خلقت در آثار مانوی

10. رستم در زبان سغدی

11. آثار بازیافتۀ زبان خوارزمی

12. چند نکته دربارۀ زبان خوارزمی

13. زبان‌های ایرانی الموت و رودبار الموت و کوهپایه

14. زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی

15. لهجه‌های ایرانی در ایران و در خارج از ایران

16. غم زبان

بخش چهارم: تمدن و راز بقا

17. گزارش کنفرانس یونسکو دربارۀ تدریس و تحریر تاریخ

18. شیوۀ انصاف

19. راه نو

20. مقدمه: دانشنامۀ ایران و اسلام

21. کیش مزدکی

22. چرا در شاهنامه از پادشاهان ماد و هخامنشى ذكرى نيست؟

23. مروری بر تاریخ سیاسی و فرهنگی ایران پیش از اسلام

24. پیوستگی تاریخ ایران

25. رستاخیز ایران و ظهور زبان و ادبیات ملی

26. در جستجوی راز بقا: مسئلۀ رستاخيز فرهنگی خراسان

27. برخی از ویژگی‌های مشترک شعر فارسی و هنر ایرانی

28. هویت ملی

29. وطن‌پرستی