معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب پژوهشی است دربارۀ استعاره، مجاز عقلی، کنایه، تشبیه و تمثیل. تأکید بر استعاره از آن روست که می‌توان آن را سرآمد صورت‌های بلاغی به شمار آورد.

قرآن در سرزمینی نازل شده است که ساکنانش سابقۀ درخشانی در شعر و ادب داشته‌اند. تاریخ ادبیات عرب جاهلی نشان از حس نیرومند ادبی و جایگاه والای شعر در ذهن بدویان شبه جزیره دارد. جذابیت در حد اعجاز قرآن برای ساکنان صحراها که قرآن را حامل پیغامی آشنا با زبانی تازه می‌یافتند، دلیلی بر این مدعاست. آرایه‌های ادبی اساس بلاغتند و استعاره نگین آرایه‌هاست. به یاری استعاره می‌توان آسان‌تر فهماند، اندیشه را با نیرو و روشنی بیشتر بیان کرد و موضوع را به صورت گیراتر و نافذتر مطرح کرد.

دکتر توفیق صباغ اهل لیبی و اصالتا لبنانی است. او این کتاب را با تعریف استعاره آغاز می‌کند، سپس انواع آن، زیبایی و کاربردهای آن را بیان می‌کند و پس از آن برای تشخیص درست استعاره و تمیز آن از دیگر آرایه‌ها، تشخص، مثل، نماد و موارد دیگر را بررسی و تجزیه و تحلیل می‌کند. در ادامه نگاهی اجمالی به فصاحت و بلاغت در زبان عربی و استعاره دارد. آنگاه استعاره را در آثار رمانی، خطّابی، رازی، ابن ابی الاصبع، زملکانی و ابن بندار به ایجاز بیان می کند؛ اما کتاب‌های باقلانی، جرجانی، بطلیموسی، سلمی و سیوطی را با تأمل می‌نگرد. در پایان پیش از آغاز نگارش نتیجۀ مطالعات خود در قرآن، برخی بحث‌های جانبی مانند امکان وجود استعاره در قرآن را از نظر می‌گذراند.

نویسنده در این کتاب با دقتی ستایش‌شدنی، کوشیده همۀ مجازهای قرآن را با ذکر معانی اولیه‌شان در کنار معانی کنونی بررسی کند. این تلاش به ما یاری می‌دهد تا مفهوم عبارات قرآن را در ذهن نخستین شنوندگانش تا حدودی دریابیم. سعی او بر این بوده که برای فهم اصطلاح‌های کنونی که همان استعاره‌های نخستین‌اند، تنها از قرآن یاری بجوید؛ زیرا شعر جاهلی و روایات و احادیث را مانند قرآن دست‌نخورده نمی‌داند. او در این کتاب زبان عربی را مدنظر داشته و زبان قرآن را مورد بحث قرار می‌دهد در حالی که به دیگر شواهد معانی قرآن از جمله ادبیات پیش از اسلام، روایات و احادیث، کمتر توجه می‌کند، اما با این وجود نویسنده معتقد است به غیر از قرآن، منابع دیگری می‌تواند ما را در فهم مفاهیم نخستین قرآن یاری دهد: یکی اشعار جاهلی و دیگری، روایات و اخبار نقل شده از صدر اسلام اما او با این منابع با احتیاط بسیار برخورد می‌کند. زیرا اشعار پیش از اسلام از هنگام سروده شدن تا هنگام مکتوب شد نشان چند سده فاصله است. این اشعار پس از سده دوم هجری از حافظه به پوست و کاغذ منتقل شده‌اند. در این مدت چه بسا تغییر و تحریف‌هایی صورت پذیرفته است. از طرفی این شعرها به دوره‌های مختلف و شاعران گوناگون متعلق‌اند، اما به عقیده نویسنده، از جنبه محتوا به هم شباهت دارند و از نظر سبک به شیوه‌ بیان قرآن شباهت دارند و این سبب تردید در اصالت آنها می‌شود. از طرفی احادیث و روایات اسلامی که از سده دوم هجری به بعد مکتوب شده‌اند، آن قدر انبوه ‌اند که اعتبار همه آنها دشوار می‌نماید. فرقه‌های مختلف دینی و حکومت‌های مختلف در دو قرن نخست اسلام در گستره دو امپراتوری بزرگ ایران و روم و فرقه‌های مذهبی هر یک به دلایل خاص خود به تحریف یا جعل روایات پرداخته‌اند تا رفتار سیاسی یا عقاید دینی خود را با استدلال‌هایی غیر قابل تردید توجیه‌کنند. از این رو نویسنده می‌کوشد برای دست یافتن به معانی واژگان قرآن از خود قرآن بهره برد. بدین صورت که آیاتی را که واژهایی مشترک دارند در کنار یکدیگر قرار می‌دهد و می‌کوشد معانی حقیقی و مجازی آنها را در یابد. البته منابعی که نویسنده از آنها استفاده کرده و به روایات و احادیث و اشعار پیش از اسلام نیز توجه داشته‌اند بنابراین اگر واژه‌ای قرآنی، تنها یک معنای (مجازی یا حقیقی) داشته باشد یا دو معنای حقیقی، سعی مؤلف بر این بوده معانی آنها با اتکا به نص و عبارات دیگر قرآن که در آن جا نیز همان واژه تکرار شده است از یکدیگر متمایز شوند. او در این راه از فرهنگ‌های لغت متعدد و تاریخ متن‌شناسی و لغت‌شناسی نیز استفاده کرده است.

در پایان باید گفت این کتاب به واژه‌نامه‌ای می‌ماند مشتمل بر واژه‌هایی که موضوع استعاره‌های قرآنی قرار گرفته‌اند و جالب آنکه بیشتر این واژه‌ها به انسان و زندگی اجتماعی و او مربوط می‌شود و طبیعت و جهان اطراف در اولویت بعدی قرار می‌گیرند. با فهم و درک این واژه‌ها می‌توان دریافت که در زبان قرآن، از چه بداعتی در خلق استعاره‌ استفاده شده است. افزون بر این، اساساً رنگ و بوی جامعه‌ای را به خود می‌گیرد که در آن خلق شده، است، و طبعاً به کمک این استعاره‌ها می‌توان به طرز تفکر گروه‌های اجتماعی، شیوه زندگی و دیگر ویژگی‌های آنان پی‌برد.