معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در این کتاب به زوایایی مختلف از زندگی نظامی گنجوی پرداخته شده است که راه را برای شناخت او و نوع ادبیاتش هموارتر می‌کند.

نویسندۀ این کتاب محمدامین رسول‌زاده از نامداران سیاسی و فرهنگی است. مردی مطّلع، محکم و با طمأنینه، حرفی به یاوه بر زبان نمی‌راند و انسانی شریف و درستکار بود. سیدحسن تقی‌زاده دربارۀ او چنین می‌گوید: «یک تن دیگر از مسلمانان قفقازیه، که در تاریخ انقلاب ایران مؤثر و از عوامل بیداری و توجه ایرانیان به مظاهر مشروطیت و حریّت به شمار می‌رود، محمدامین رسول‌زاده است». ولی جدا از کنش‌های سیاسی خود که او را بدل به یکی از چهره‌های مهم پس از انقلاب اکتبر روسیه کرد، فعالیت‌های فرهنگی گسترده‌ای نیز داشت. محمدامین رسول زاده بنیان‌گذار اولین جمهوری مسلمان در آذربایجان که همیشه رؤیای تشکیل آذربایجان را در دل داشت و برای آن جنگید، از شخصیت‌های نامدار آذریابجان است و همه‌ساله بزرگداشت هایی برای او در باکو برگزار می شود. او همان‌قدر که به سیاست می پرداخت دغدغه اعتلای فرهنگ را نیز داشت. او در این کتاب به زوایایی مختلف از زندگی نظامی گنجوی پرداخته است که راه را برای شناخت او و نوع ادبیاتش هموارتر می‌کند.

نظامی در زمرۀ گویندگان توانای شعر فارسی است، که نه‌تنها دارای روش و سبکی جداگانه است، بلکه تأثیر شیوۀ او بر شعر فارسی نیز در شاعرانِ پس از او کاملاً مشهود است. نظامی از دانش‌های رایج روزگار خویش (علوم ادبی، نجوم، علوم اسلامی و زبان عرب) آگاهی وسیع داشته و این خصوصیت از شعر او به‌روشنی دانسته می‌شود. نظامی همه عمر خود را در گنجه در زهد و عزلت بسر برد و تنها در ۵۸۱ سفری کوتاه به دعوت سلطان قزل ارسلان (درگذشتۀ ۵۸۷) به سی فرسنگی گنجه رفت و از آن پادشاه عزت و حرمت دید. نظامی هرچند شاعری مدح‌پیشه نبوده، با تعدادی از فرمانروایان معاصر مربوط بوده است، از جمله: فخرالدین بهرامشاه پادشاه ارزنگان از دست‌نشاندگان قلج ارسلان سلطان سلجوقی روم که کتاب مخزن الاسرار را به نام او کرده است، اتابک شمس‌الدین محمد جهان پهلوان که منظومه خسرو و شیرین به او تقدیم شده است، طغرل بن ارسلان سلجوقی و قزل ارسلان بن ایلدگز که در همین منظومه از ایشان نام برده است، ابوالمظفر اخستان بن منوچهر شروانشاه که لیلی و مجنون را به نام او کرده است.

نظامی گنجوی همراه با فردوسی از مهم‌ترین شاعران فارسی‌زبان است. فردوسی در حماسه‌سرایی، نظامی در اشعار تغزلی. نظامی در شهر گنجه در جمهوری آذربایجان کنونی متولد شده است. موضوع بررسی محمدامین رسول‌زاده هم حد نفوذ گنجوی در حوزه زبان فارسی به عنوان یک شاعر آذربایجانی‌ست.

نظامی تا پایان عمر در زادگاهش، شهر گنجه ماند. مادر او کرد بود و به همین جهت باید گفت یکی از مهم‌ترین شاعران فارسی‌زبان خاستگاه ترکی و کردی دارد.

نویسنده در پیش‌گفتار این کتاب با توجه به ویژگی آذربایجانی بودن و تعصب خاص نسبت به منطقۀ خود، دلایل و شواهد زیادی را برای آذری بودن نظامی و آذربایجانی بودن او ورای ایرانی بودنش آورده و می‌نویسد: « نظامی در خلق خمسه‌اش ضمن رویکردی عمیق به تاریخ سرشار از قهرمانی‌های ترکان، به طرز گسترده‌ای از متون مکتوب و شفاهی زبان ترکی آذری (آذربایجان) استفاده نموده است، به حدی که شعر او را «نظم ترکانه» نامیده‌اند و پیروان‌اش را گاه دنبال‌روان "مکتب ترکی" [مکتب آذربایجان]». (ص 70)

کتاب در واقع از دو بخش تشکیل گردیده. بخش اول متن و بخش دوم تعلیقات که در نوع خود بسیار خواندنی است. 376 تعلیقه یا توضیح با 242 ماخذ که تقریباً همگی از منابع و ماخذ پایه و دست اول می‌باشند. کار مهمی که مترجم در این کتاب انجام داده، پیدانمودن متن اصلی اشعار بود که بسیار مهم بودند؛ چراکه نویسنده آنها را به ترکی برگردانیده بود.

فهرست مطالب کتاب:

دربارۀ نویسنده

پیش‌گفتار

فصل اول: کیست این شاعر

فصل دوم: پنج گنج

فصل سوم: نظامی از نظر موضوعات

فصل چهارم: هنر و اندیشه

سخن آخر

توضیحات و تعلیقات

ضمایم

عصر نظامی و معاصران وی

نام و یاد نظامی در دل دوست‌دارانش

مقلدین و نظیره‌گویان خمسه

ساقی‌نامه‌ها

نظام احسن

نظامی و امام محمد غزالی

نظامی و فردوسی