معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

با نگاهی به تاریخچۀ تشریفات در ایران باید گفت تشریفات از هزاران سال پیش بخشی از زندگی روزمرۀ مردم را شکل می‌داده است؛ نقوش، سنگ‌نوشته و حجاری‌های بازمانده از گذشته نشانگر آن است که مقررات خاصی برای انجام کلیۀ امور وجود داشته است. با آنکه تشریفات ابتدا صرفاً یک آداب و رسوم در نشست و برخاست‌های درباری بود؛ ولی با گذشت زمان اینگونه آداب و آیین میان اقشار مختلف مردم به فراخور توان اقتصادی و مالی نضج گرفت.

با تأسیس دستگاه دیپلماسی خارجی در عصر قاجار و به دنبال آن گسترش روابط سیاسی ایران با دول خارجی، نهادی به نام وزارت امور خارجه به سبک وزارت‌خانه‌های اروپایی در ایران به سال 1299 شمسی با تشکیلاتی نسبتاً مفصل دوباره تأسیس شد. در این وزارت‌خانه افزون بر چهار بخشی که به امور مربوط به انگلستان، روسیه، ترکیه و کشورهای غیرهمجوار می‌پرداخت، پنج دایرۀ پشتیبانی شامل امور بازرگانی، تشریفات، ترجمه و رمز، آرشیو و حسابداری نیز وجود داشت.

دربارۀ دستورالعمل تشریفات، آداب استقبال و نحوۀ پذیرایی از هیئت‌های دیپلماتیک در منابع عصر قاجار اطلاعات پراکنده‌ای وجود دارد که این کتابچه نیز یکی از این موارد است.

مؤلف این کتابچه میرزا علی‌خان مقدم مراغه‌ای فرزند حسین‌خان مقدم مراغه‌ای بود. چون حسین‌خان به دربار عباس میرزا نایب‌السلطنه راه یافت، میرزا علی‌خان که آن هنگام ده سال بیشتر نداشت، به سمت غلام‌بچگی مخصوص محمدمیرزا ولیعهد (محمد شاه بعدی) انتخاب شد. با انتصاب پدر به منصب پیش‌خدمت باشی‌گری نایب‌السلطنه و بعد محمدمیرزا ولیعهد، علی‌خان به نیابت پدر گمارده شد و مدتی نیز سمت صندوق‌داری او را یافت. وی کسی است که به فرمان ناصرالدین شاه به فین کاشان رفت و امیرکبیر را به قتل رسانید و بعد از این امر نیز مراتب ترقی را طی کرد، از جمله در سال 1274 از سوی ناصرالدین شاه عهده‌دار ترتیب و انتظام و نظارت در امور جسن ولیعهدی محمدقاسم میرزا شد. حاج علی‌خان سرانجام در آخر ربیع‌الاول 1284 قمری در خانۀ سیدجمارانی ناظم‌العلماء درگذشت و در حرم حضرت معصومه (س) در قم به خاک سپرده شد.

از حاج‌علی خان دو اثر شاخص بر جای مانده است که اولی سفرنامه حج و دیگری همین کتابچه تشریفات است.

نسخه خطی این کتابچه در آرشیو کتابخانه و اسناد وزارت امور خارجه با این مشخصات موجود است: جلد: تیماج به رنگ قهوه‌ای روشن، قطع: 5/16 * 5/28 سانتی‌متر، برگ: 96 (از برگ 62 به بعد سفید است)، کاغذ: خان بالیغ به رنگ نباتی، خط: شکسته نستعلیق، شماره کتاب: 6310، شماره ثبت 125 مورخ خرداد 1351.

این کتابچه صرف‌نظر از آنکه به دست مردی نوشته شده است که در قتل امیرکبیر نقش داشته است، از منابع سودمند در باب تشریفات، آداب استقبال و پذیرایی از هیئت‌های دیپلماتیک در عصر قاجار به شمار می‌رود.

مؤلف کتاب خود را در دو قسمت به رشتۀ تحریر درآورده است؛ قسمت اول دربردارندۀ هفت فصل:

فصل اول: در باب تشریفات تحویل و حمل و سلام حضور مبارک در دیوانخانۀ بزرگ و سردر عالی قاپو و اسامی اصحاب سلام که در وقت تحویل دعوت شده بودند و سایر لوازم عیدی.

فصل دوم: در باب پیشکشی ولایات که در شب عید به حضور مبارک نقداً پرداخت شد به تاریخ یوم یکشنبه 29 شهر رجب المرجب ئیلان ئیل 1273.

فصل سوم: در آداب تشریفات وزرای دول متحابه و سفرای دول مزبور.

فصل چهارم: در باب سواری موکب همایون به شکارگاه و غیره و ایام توقف در شکارگاه.

فصل پنجم: در تشریف‌فرمایی موکب همایون به ییلاقات و ایام توقف و سواری در وقایعات اتفاقیه.

فصل ششم: در باب ورود و مهمانان عزبا و قرار مخارج یومیه و تشریفات و انعامات ایشان و ایام توقف.

فصل هفتم: در تاریخ عزل و نصب حکام محروسه.

تصحیح متن این کتاب از همان نسخۀ خطی موجود در آرشیو وزارت خارجه صورت گرفته است.