معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این جشن‌نامه به پیشنهاد انتشارات فرهنگ معاصر و به همت اعضای انجمن زبان‌شناسی ایران برای استاد استادان زبان‌شناسی ایران تهیه و به او تقدیم شده است.

محمدرضا باطنی، مترجم، استاد دانشگاه و زبان‌شناس نامی در سال ۱۳۱۳ در اصفهان به دنیا آمد. دوران ابتدایی را در اصفهان به تحصیل مشغول شد و در تمام سال‌‌های ابتدایی شاگرد اول بود‌؛ اما زمانی که پدرش به دلیل بیماری لاعلاجی دچار شد، به دلیل فقر مالی در 12 سالگی از تحصیل دست شست و به کار پادویی در بازار اصفهان پرداخت. پس از چند سال کار در بازار، شاگرد یک مغازه خرازی‌فروشی در چهار باغ اصفهان شد و این نقطه عطفی در زندگی‌اش به حساب آمد. از این زمان  ضمن کار در مغازه با شرکت در کلاس‌های شبانه در هیجده سالگی، سیکل اول دبیرستان را به پایان برد و وارد کار معلمی شد. پنج سال در روستاها و دهات استان اصفهان به شغل معلمی سرگرم بود. در این ایام به دلیل روح حقیقت‌جویش مدام با برخی مدیرانی که در پی سوء استفاده‌های مالی از دانش‌آموزان روستایی بودند درگیر می‌شد و همین امر سبب شد در این مدت به چند روستا انتقالش دهند که آخرینش روستای دولت‌آباد بود.

در اینجا بار دیگر شروع به درس‌خواندن کرد. می‌خواست دیپلم ریاضی بگیرد؛ اما لازمه‌اش این بود که به طور مرتب کلاس برود و او نمی‌توانست. ناچار به فکر دیپلم ادبی افتاد چون نیاز به حضور مرتب در کلاس نداشت و می‌توانست درس‌ها را خودش بخواند و امتحان بدهد. دیپلم ادبی‌اش را در تابستان ۱۳۳۶ گرفت، زمانی که 23ساله بود. بعد از آن برای رفتن به سربازی عازم تهران می‌شود، اما اتفاقی تصادفی وی را از سربازی معاف می‌کند. بعد از آن وی در رشته اقتصاد دانشگاه حقوق قبول می‌شود؛ اما به دلیل تنگنای مالی بعد از چندماه به رغم آنکه در امتحان ورودی آنجا هم پذیرفته شده بود ترجیح داد با دریافت کمک هزینۀ تحصیلی (ماهی ۱۵۰ تومان) در رشتۀ زبان و ادبیات انگلیسی به تحصیل ادامه دهد. در سال ۱۳۳۹ به استخدام دانشسرای عالی درآمد و در سال ۱۳۴۰ به انگلستان اعزام شد. دانشگاه لیدز او را به طور مشروط پذیرفت، چون لیسانس زبان انگلیسی را از دانشگاه‌های ایران قبول نداشتند. اما در لیدز درجه ممتاز آورد و فوق لیسانس‌اش را همان جا گذراند. سپس از لیدز به لندن رفت؛ چون می‌خواست با مایکل هالیدی که بزرگ‌ترین استاد زبان‌شناسی آن روز انگلستان بود کار کند. دو سال با هالیدی کار کرد؛ اما نتوانست رساله‌اش را به پایان برساند، حدود هشت ماه برایش وقت باقی مانده بود که از سفارت خواست بورس‌اش را تمدید کنند که به دلیل برخی گزارش‌ها از فعالیت‌های ضدرژیمش دولت وقت این کار را انجام نمی‌دهد و وی به تهران می‌آید و در همان فرودگاه بازداشت و تحت بازجویی قرار می‌گیرد. چندی بعد همان رساله‌ای که قرار بود در لندن از آن دفاع کند، با جرح و تعدیل‌هایی به فارسی برگرداند و با عنوان «توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی» در دورۀ تازه‌تأسیس دکترای زبان‌شناسی دانشگاه تهران از آن دفاع کرد و دکترایش را گرفت.

دکتر باطنی در فرصت مطالعاتی خارج از کشور به سر می‌برد که انقلاب شد. سال ۵۸ به ایران بازگشت، زمانی که ادارۀ امور دانشگاه و دانشکده‌ها شورایی شده بود. او نیز به عنوان نمایندۀ انتخابی استادان عضو شورای سرپرستی دانشکدۀ ادبیات شد. نزدیک به یک سال این وضع ادامه داشت تا آنکه انقلاب فرهنگی شد. باطنی سپس به ترجمه روی آورد که کتاب فلسفه بوخنسکی یادگار این دوران است.

دکتر باطنی افزون بر تدریس و تحقیق در رشته زبان‌شناسی کار با مطبوعات و نوشتن مقاله‌هایی در زمینه‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی را هم پی گرفته است. برخی از آثار دکتر باطنی عبارتند از: توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی، مسائل زبان‌شناسی نوین، نگاهی تازه به دستور زبان، چهار گفتار دربارۀ زبان، دربارۀ زبان، زبان و تفکر، پیرامون زبان و زبان‌شناسی، فرهنگ انگلیسی ـ فارسی، فرهنگ دوجلدی انگلیسی ـ فارسی پویا، فرهنگ فعل‌های گروهی پویا (phrasal verbs) انگلیسی ـ فارسی، واژه‌نامه روان‌شناسی با دکتر محمدنقی براهنی و دیگران و .... .

این جشن‌نامه از دو بخش عمده تشکیل شده است که بخش نخست دربرگیرندۀ زندگینامه استاد و سه گفتگو است که در این سال‌ها آماده شده و با اندکی دست‌کاری‌های فنی در اینجا آمده‌اند. هر یک از این گفتگوها هویت خاص خود را داراست و در زمانی خاص و با هدفی خاص آماده است. به همین دلیل بر حسب پرسش‌های مطرح‌شده، خواننده با پاسخ‌هایی روبرو می‌شود که گاه تکراری می‌نمایند و برای حفظ اصالت متن دست‌نخورده باقی مانده‌اند.

بخش دوم مجموعه‌ای از مقالات شاگردان استاد را دربر می‌گیرد که به او تقدیم شده‌اند. برخی از این نوشته‌ها ویژۀ همین جشن‌نامه تهیه شده‌اند و برخی دیگر بهترین مقاله‌های نویسندگانی‌اند که پیش‌تر انتشار یافته و در این مجموعه به استاد هدیه داده شده‌اند.

در این کتاب بخشی آمده با عنوان «باطنی از زبان دیگران» که در این نوشتار چند تن از اساتید و صاحب‌نظران دربارۀ ایشان نکاتی را بیان کرده‌اند. دکتر یارمحمدی دربارۀ ایشان در این گفتار می‌نویسد: «یکی از ویژگی‌ها و استعدادهای باارزش دکتر باطنی این است که ایشان خوش، زیبا و روان می‌نویسد و از این‌رو می‌توانند مطالب علمی و فنی مشکل زبان‌شناسی را به زبانی ساده عرضه دارند. لذا به نظر من دکتر باطنی توانسته است بیش از هر کس دیگر زبان‌شناسی را در ایران به آحاد مردم بشناساند. من این را یکی از خدمات بزرگ ایشان تلقی می‌کنم. من دو اثر از آثار دکتر باطنی را بسیار شاخص قلمداد می‌کنم؛ یکی توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی است که در آن زبان فارسی جدید در چارچوب یک نظریه عمومی زبان‌شناسی به طور نظام‌مند و با جامعیت لازم توصیف شده است. دیگری فرهنگ معاصر انگلیسی ـ فارسی ایشان است ...».

در مقاله‌ای که از ایشان با عنوان «فارسی زبانی عقیم؟» در این کتاب آورده شده، آمده است: «یکی دیگر از راه‌هایی که باید برای واژه‌سازی علمی مورد استفاده قرار گیرد، بهره‌گرفتن از مشتقات فعل‌هایی است که هم‌اکنون در فارسی به کار می‌روند؛ یعنی ساختن مشتق از راه قیاس، اعم از اینکه آن مشتق‌ها در گذشته به کار نرفته باشند یا فعلا متداول نباشند؛ مثلا ساختن نوشتار به قیاس گفتار یا رسانه به قیاس ماله و مانند آن».

فهرست مطالب این جشن‌نامه به شرح زیر است:

پیش‌گفتار

گفتگو:

گفتگو با استاد/ سیروس علی نژاد ـ سیمین روشن

1. گزارش یک زندگی

2. باطنی و خط فارسی

گفتگو با دکتر باطنی/ مجدالدین کیوانی

در محضرش/ کورش صفوی

نوشته‌ای از او/ فارسی زبانی عقیم؟

باطنی از زبان دیگران

فهرست کتاب‌های چاپ‌شده

هدیه به او

در آغاز

مقاله:

چندمعنایی: فرایندی نظام‌مند در معنی‌شناسی شناختی/ آزیتا افراشی

فعل در فارسی/ فرهاد ساسانی

تحلیل گفتمان انتقادی: تعامل اندیشه‌های اجتماعی و زبان‌شناسی/ گلرخ سعیدنیا

بررسی انتقادی مصوت‌ها در زبان فارسی، تکواژ میانجی یا واج میانجی؟/ ویدا شقاقی

بافت/ کوروش صفوی

از پیکرۀ زبانی تا زبان‌شناسی پیکره‌ای/ مصطفی عاصی

زاویۀ دید و تحلیل معنایی فعل‌های مرکب فارسی در چارچوب معنی‌شناسی شناختی/ سپیده عبدالکریمی

دربارۀ ماهیت شعر و ترجمۀ آن/ بهروز عزبدفتری

گسترش زبان فارسی از طریق رسانۀ ملی/ فاطمه عظیمی‌فرد

پدیدۀ جانداری در زبان فارسی/ ارسلان گلفام

نگاهی به رمزگردانی و رمزآمیزی در میان دوزبانه‌ها/ کامبیز محمودزاده

باهم‌آیی چیست؟/ شهرام مدرس خیابانی

برخی پیامدهای زبانی تحولات جهانی/ یحیی مدرسی

دلایل آکوستیکی یک تحول آوایی/ گلناز مدرسی قوامی

زبان و تفکر نگاهی به روایت سوم فرضیۀ ساییر ـ ووف/ شهین نعمت‌زاده

دست‌آوردهای «جنگ‌های زبان‌شناسی» برای زبان‌شناسی شناختی/ رضا نیلی‌پور

بازنمایی کارگزاران اجتماعی در منازعات فلسطین و اسرائیل/ لطف‌الله یارمحمدی

نگاهی به جایگاه زبان‌شناسی همگانی در ایران/ لطف الله یارمحمدی ـ رضا نیلی‌پور