معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در این کتاب ضمن بررسی شاخصه‌های ایدئولوژی حاکمیت پهلوی اول که بر بنیان تمرکزگرایی، ناسیونالیسم، سکولاریسم (عرفی‌گرایی) و غرب‌گرایی استوار بود، تأثیر آنها بر متون و مواد درسی مورد ارزیابی قرار گرفته است.

مناسبات سیاسی ایران و اروپا در قرن نوزدهم میلادی، زمینۀ آشنایی ایرانیان با اروپاییان را در ابعاد مختلف فراهم کرد. در این رهگذر اندیشه‌گران و نخبگان ایرانی در مقایسۀ ایران با اروپا خواهان اصلاحات در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شدند. یکی از عرصه‌هایی که در این رویکرد مقایسه‌ای مورد توجه نخبگان قرار گرفت، نظام آموزشی بود با تأسیس انجمن معارف و سپس ایجاد مدارس به شیوۀ نوین و متفاوت با شیوه مکتب‌خانه‌ای در یک دهه پیش از مشروطیت گام‌هایی برای دگرگونی ساختار آموزشی برداشته شد.

با توجه به داعیه نوین‌سازی پس از روی کارآمدن رضاشاه، توجه به آموزش ملی ـ میهنی مورد توجه واقع شد و به عنوان یکی از اصلی‌ترین ارکان پایه‌های حکومت و به عنوان ابزاری برای در راستای رسیدن به اهداف نوین‌سازی قرار گرفت و ماهیت نظام آموزشی تفاوت یافت. این تمایز برگرفته از ویژگی‌ها و مبانی ایدئولوژی حاکمیت پهلوی و متضمن عناصری چون تمرکزگرایی، ناسیونالیسم، سکولاریسم و غرب‌گرایی بود که محور این کتاب است و تأثیرات شاخصه‌های حاکمیت دوران پهلوی اول بر تألیفات درسی در حوزۀ علوم انسانی که مهم‌ترین کاربرد نظام آموزشی محسوب می‌شود را بررسی می‌کند. نگارنده در این بررسی شیوۀ تدوین کتاب‌های درسی و محتوایی متن‌ها را تابعی از شرایط سیاسی ـ اجتماعی این دوره به شمار آورده است.

جریان سکولاریزه کردن بر متن کتاب‌های درسی تأثیر مستقیم داشت. کم‌رنگ‌کردن دین از طریق کاهش حجم دروسی نظیر تعلیمات دینی در مقاطع مختلف تحصیلی و اضافه نمودن متن‌های درسی غیردینی نظیر پیشاهنگی از جمله راهبردهایی بودند که مورد استفاده قرار گرفت. گرایش به اندیشه‌های غرب، تقلید آگاهانه از الگوهای غربی و اهمیت‌دادن به دانش نوین، از دیگر شاخصه‌های حاکمیت پهلوی بود. کتاب‌های درسی تحت تأثیر اندیشۀ غرب‌گرایی در دورۀ پهلوی اول مملو از شیوه‌هایی بود که سبک نوین زندگی اروپایی را تبلیغ می‌کرد.

پرسش این کتاب این است که مبانی ایدئولوژی حاکمیت پهلوی اول شامل تمرکزگرایی، ناسیونالیسم، سکولاریسم و غرب‌گرایی چه تأثیری بر شیوۀ تدوین و محتوای متن‌های درسی (در حوزۀ علوم انسانی) گذاشته است؛ از این رو این کتاب با هدف یافتن پاسخ به این پرسش در چهار فصل تنظیم شده است. در فصل اول مقدمۀ آمده که نمایی کلی از کتاب را تبیین می‌کند.

فصل دوم به مبانی فکری و نظری ایدئولوژی حاکمیت پهلوی اول اختصاص دارد. ارائه تعاریفی شاخصه‌ها، بنیان‌های فکری و روشن‌کردن دیدگاه‌های اندیشه‌گران و بیان مظاهر و مصادیق آن در دو حوزۀ نظر و عمل از مباحث این فصل به شمار می‌رود.

در فصل سوم ضمن اشاره به پیشینۀ تاریخی نظام آموزشی، در دورۀ قاجار به بیان تأثیر ایدئولوژی حاکمیت پهلوی بر نظام آموزشی با طرح گفتمان انتقادی آموزشی اندیشه‌گران این عصر پرداخته است. از دیگر مباحث این فصل چگونگی تأثیر ارکان سیاست‌گذار نظیر شورای عالی معارف، فرهنگستان و سازمان پرورش افکار در برنامه‌ریزی‌های درسی است. تأثیر ایدئولوژی تمرکزگرایانه بر شیوۀ تدوین کتاب‌های درسی و ترویج زبان فارسی به عنوان زبان واحد در تمامی سطوح آموزشی و در بین تمامی مدارس حتی مدارس میسیونری، اقلیت و مناطق مرزی از مقوله‌های دیگر این مبحث هستند.

مباحث فصل چهارم به ارائه نمودهای ایدئولوژی تمرکزگرایی، ناسیونالیسم، سکولاریسم و غرب‌گرایی در کتاب‌های درسی تاریخ، فارسی، جغرافی و شرعیات پرداخته است. با استفاده از این شواهد تأثیرپذیری متن کتاب‌های درسی از ایدئولوژی حاکمیت مورد تحلیل قرار گرفته است.

در این پژوهش توجه نگارنده به بررسی کتاب‌های درسی دو مقطع تحصیلی دبستان و دبیرستان معطوف بوده است. از آنجا که در عصر پهلوی اول، مقطع ابتدایی شش ساله بوده و مقطع دبیرستان دو بخش سه‌ساله را دربر می‌گرفت، در این پژوهش مقطع ابتدایی و سه‌ساله اول دبیرستان مورد توجه قرار گرفته و دوره سه‌ساله دوم به دلیل عدم ارتباط مطالب با ایران مورد پژوهش قرار نگرفته است. در این پژوهش پنجاه کتاب درسی بررسی شده است که نیمی از آنها کتاب‌های تاریخی است.

در این بررسی به محتوای متن‌های درسی و همچنین به شرایطی که به لحاظ فکری، سیاسی و اجتماعی بر نگارش متن‌ها تأثیرگذار بوده‌اند، توجه شده است. تجزیه و تحلیل‌ها با بهره‌ای آزاد از نظریات آلتوسر انجام یافته و از روش تحلیل انتقادی گفتمان به واسطۀ واژگان به‌کاررفته در متن‌ها و آفرینش فرهنگی خاص با الهامی آزاد استفاده شده است. در روش تحلیل انتقادی گفتمان هم به تأثیر بافت متن و هم به بافت موقعیتی توجه شده است. در بافت متن به واژگان به‌کاررفته در یک متن توجه می‌شود و در بافت موقعیتی عوامل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مؤثیر بر متن مورد توجه بوده است.

فهرست مطالب کتاب:

فصل اول: مقدمه

فصل دوم: مبانی فکری و نظری حاکمیت پهلوی اول

فصل سوم: ایدئولوژی حاکمیت پهلوی اول و نظام آموزشی

فصل چهارم: ایدئولوژی حاکمیت پهلوی اول و متون درسی

پیوست‌ها