معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

به گواهی متون عرفانی فارسی، «عشق» یکی از کلیدی‌ترین مفاهیمی است که از همان دوره‌های آغازین تصوف، ذهن عرفا را به خود مشغول کرده است. اهمیت این موضوع موجب شده تا تحقیقات متعددی دربارۀ آن صورت گیرد و با این وجود همچنان «عشق دریایی است کرانه ناپدید».

این کتاب برگ دیگری از جستجوگری‌های درازدامن در باب شناخت و تفسیر عشق از دیدگاه عرفا است که حاصل تلاش نگارنده در رسیدن به دریافت و شیوۀ ادارک صوفیه از عشق با استفاده از نظریۀ استعارۀ شناختی است که امروزه در دنیای مطالعات زبان‌شناسی به عنوان یکی از نظریه‌های مؤثر و پرطرفدار در واکاوی و نقد متون شناخته شده است.

این کتاب در سه فصل نگاشته شده است. در فصل اول به منظور فراهم‌کردن چشم‌انداز و پیش‌زمینه‌ای از نظریه استعاره شناختی، به توضیح چارچوب نظری پرداخته شده است. نگارنده در این فصل بر آن بوده تا ضمن اشارۀ گذرا به مطالب مشترک، بحث‌های دیگری که در زمینۀ مطالعاتی نظریه هنوز به زبان فارسی مدون نشده را ذکر کند تا بدین ترتیب ضمن دوری از تکرار مکررات، مطالب عمومی و خلاصه‌ای از نظریات را در اختیار خواننده قرار دهد.

در فصل دوم به بررسی عشق و محبت در آثار عرفانی منثور از قرن دوم تا هشتم هجری پرداخته شده است. در واقع از آنجا که پیدایش استعاره‌های عشق در پنج متن مورد بررسی تا حدود زیادی وابسته به اقوال و متون عرفانی بوده، از این‌رو ناگزیر برای به دست‌دادن سابقۀ این مفهوم، متون و اقوال عرفا نیز از بدو ورود عشق ـ قرن سوم هجری ـ تا زمان آخرین متن اصلی مورد بررسی ـ ابتدای قرن هشتم ـ بررسی شده است.

همچنین دلیل آنکه تقریباً تا اواسط قرن سوم سخن چندانی از عشق در آثار صوفیه دیده نمی‌شود و در کتب و اقوال صوفیه دیده نمی‌شود و در کتب و اقوال صوفیه بیشتر با لفظ محبت روبرو می‌شویم تا عشق و نیز اینکه نظرهای عرفای این دوره در باب محبت پایه‌ای برای آرای صوفیه بعدی دربارۀ عشق شده است؛ از این‌رو نگارنده لازم دیده در بررسی پیشینۀ عشق، دست‌کم تا جایی که خود این مفهوم به صراحت و به طور عمومی جواز ورود به آثار صوفیه را گرفته، یعنی از قرن ششم به مفهوم محبت را هم بررسی می‌کند. بدین ترتیب در فصل دوم که به بررسی پیشینۀ عشق اختصاص یافته، نزدیک به چهل و اندی متن عرفانی را مطالعه و بررسی کرده است. منابع اصلی برای مطالعۀ عشق در قرن‌های دوم تا پنجم هجری که در شرح حال و عقاید صوفیان آثار مکتوب کمتر بوده، کتاب‌های درس‌نامه‌ای مانند اللمع فی التصوف، رسالۀ قشیریه، کشف المحجوب، التعرف لمذهب اهل التصوف، شرح التعرف، تهذیب الاسرار فی اصول التصوف و امثال اینها بوده و در کنار این آثار، از رساله‌های پراکندۀ باقیماندۀ صوفیانی چون شقیق بلخی (رسالۀ آداب العبادات)، ابوالحسن نوری (مقامات القلوب)، حارث محاسبی (الوصایا)، خواجه عبدالله انصاری (منازل السائرین)، ابوالحسن خرقانی (نور العلوم) و ... برای استخراج پیشینۀ استعاره‌های عشق کمک گرفته است. افزون بر این آثار تذکره‌مانندی همچون تذکرة الاولیای عطار، حلیة الاولیاء و طبقات الاوصیای ابونعیم اصفهانی و طبقات الصوفیه خواجه عبدالله انصاری نیز مآخذ مهمی برای بیرون کشیدن این پیشینه بوده‌اند.

از قرن ششم به بعد که عشق جزء لاینفک و مهم احوال و مقامات تصوف می‌گردد و رساله‌نویسی میان صوفیان گسترش بیشتری می‌یابد، طبعا برای کشف استعاره‌های عشق منابع بیشتری در اختیار نگارنده قرار داشته است. از جمله آثار بررسی شده در این دو قرن می‌توان می‌توان به مشارق انوار القلوب، رساله عقل و عشق و مرصادالعباد، کشف الاسرار، روح الارواح، انسان کامل نسفی و ... اشاره کرد.

در فصل سوم که نگارنده به دنبال کشف و بررسی نظام‌های استعاری عشق در پنج متن سوانح، تمهید ششم تمهیدات، عبهر العاشقین، لوایح و لمعات بوده و از میان ویژگی‌های متعارف و اصلی عشق که در فصل دوم ذکر شده، هفت ویژگی قدرتمندی، نابودگری، معشوقی و ... را در پنج متن مذکور بررسی کرده، علت انتخاب این ویژگی‌ها حاکمیت و گستردگی آنها و همین‌طور اشتراک‌شان در این متون بررسی شده است. روش کار در این فصل بدین ترتیب بوده که در ذیل هر ویژگی، متن‌ها به ترتیب تاریخی بررسی شده و سپس با ذکر نمونه‌های استعاری آن ویژگی، به تحلیل و بررسی پرداخته شده است. همچنین از آنجا که این متن‌ها همگی در درون گفتمان عرفانی شکل گرفته‌اند و دارای سابقۀ مشترک بوده‌اند و رسیدن به نظام مفهومی‌سازی عشق و همین‌طور دریافت‌های مشترک و متفاوت هر نویسنده در این تحقیق دارای اهمیت بوده، به همین دلیل در پایان بحث‌های تحلیل هر ویژگی در ذیل عنوانی مجزا که در حکم جمع‌بندی استعاره‌پردازی‌های نویسندگان بوده، به مقایسه استعاره‌های متن‌ها با یکدیگر با استفاده از نمودار و جدول پرداخته شده است.

سرانجام در پایان این فصل به منظور داشتن چشم‌اندازی از تمامیت شبکه‌های استعاری ویژگی‌های ذکرشده در هر متن و دست‌یافتن به کلیت نظام استعاری عشق در منظومه فکری این نویسندگان، در قسمت تحلیل نظام شناختی پنج صوفی با توجه به برجستگی و پنهان‌سازی هفت ویژگی به مطالعۀ جزئی‌تر و در عین حال مختصر این ویژگی‌ها در کنار یکدیگر در آثار مذکور پرداخته شده است. بدین ترتیب که در تحلیل هر اثر نخست با استفاده از نمودار دایره‌ای، فراوانی توجه و برجستگی هر ویژگی نشان داده شده و سپس در قالب جدول، هر ویژگی به همراه خرده‌استعاره و کارکردهای شناختی‌اش آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

سخنی با خواننده

پیش‌گفتار

فصل اول: نگاهی به سازوکارهای استعاره‌شناختی

فصل دوم: محبت و عشق از نگاه صوفیه

فصل سوم: سامانه‌های استعاری عشق در پنج اثر

نمایه