معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

قصّه‌ها همزاد بشراند و همراه او از درون غارها تا عرصۀ فضاهای مجازی سیر کرده‌اند؛ آنها حامل فرهنگ و تمدن اقوام، تجلی‌بخش عواطف آدمیان، ابزار سرگرمی و فراغت انسان و در بسیاری موارد، همچون قصه‌های شهرزاد، وسیلۀ مهار سرکشی‌ها و تندخویی‌های بشری بوده‌اند. قصه‌ها که متأثر از فرهنگ شفاهی، غالباً به صورت منثور روایت شده‌اند و اشکال منظوم نیز گاه، صورت دیگری از همین‌ها هستند، احوال و افکار و امیال طبقات مختلف جامعه، به‌خصوص طبقۀ فرودست را به تصویر می‌کشند و همچون ساغری بلورین، امواج فکری، فرهنگی، تاریخی و سرگذشت احوال بشر را در خود بازتاب می‌دهند. از این‌رو، زمانی بستر خردورزی و ادراک ایرانی می‌شوند و اندیشه‌های ایرانشهری را در خود بازمی‌تابند؛ وقتی دیگر از سلطۀ تفکر جبری و حذف خرد از عرصۀ زندگی ایرانی خبر می‌دهند و ظرفی می‌شوند برای بیان ایدئولوژی مسلط، که طیف وسیعی از ادبیات تعلیمی را پدید می‌آورند؛ در دوره‌ای دیگر، تصاویری زیبا پدید می‌آورند از رابطۀ انسان با خدا، در قالب قصه‌های عارفانه؛ شماری دیگر از قصه‌ها، تصویرگر نیازهای عاطفی آدمیان می‌شوند و قصه‌های عاشقانه را پدید می‌آورند؛ و بالاخره برخی دیگر بازتاب‌دهندۀ فرهنگ عامه و بینش مردم کوچه و بازارند. همین قصه‌ها در سیر تکاملی خویش، چون به عصر حاضر می‌رسند و خود را در بازتاب زندگی بشر امروز ناتوان می‌یابند، دست به دامان داستان‌های غربی می‌شوند. در عرصۀ این درآمیختگی فرهنگی، داستان‌های دونژاده‌ای پدید می‌آیند که از آنها با عنوان «رمانس» یاد کرده‌اند و امروزه، همچنان آفریننده و خواننده دارد و به عامۀ مردم متعلق‌اند؛ رمانس‌هایی چون بسیاری از داستان‌ها که امروزه تسامحاً از آنها با نام رمان‌های تاریخی، اجتماعی، عشقی و امثال اینها یاد می‌شود. بر این اساس، هرگز نباید تصور کرد که قصه‌ها از بین رفته باشند. قصه‌های ایرانی در روزگاران جدید، صرفاً تغییر شکل داده، از صورت شفاهی یا مکتوب قدیم، در قالب‌های نوینی چون انواع داستان‌های عامه‌پسند و حتّی کارتون‌ها، انیمیشن‌ها و فیلم‌ها، درآمده‌اند و به حیات خود ادامه می‌دهند.

فرهنگ ایرانی، فرهنگی شعرمحور، مرکزگرا و تک‌صدا بوده و شعر، کمتر مجال خودنمایی برای نثر و ادبیات منثور، باقی گذاشته‌ است و درست به همین دلیل، در عرصۀ فرهنگ رسمی و نخبه‌گرای گذشته، چندان اثری از قصه‌های منثور دیده نمی‌شود. حتّی شاعران قصه‌پردازی که مجالی یافته‌اند، داستان‌های منثور را به نظم درآورده‌اند تا به مدد وزن و موسیقی و خیال، که از امکانات خاص شعر بوده، بهره گیرند و مجال حضور قصه‌ها را ـ البته باز هم در سایۀ قدرت و ابزار شعری ـ در عرصۀ ادبیات رسمی فراهم کنند. با این همه، غلبه همچنان با شعر و ادبیات نخبگان بوده است. در کنار این نوع از ادب، باید از ادبیات صوفیانه و قصه‌های عامیانه یاد کرد که هرچند شمار آنها اندک نیست، طبقات بالای جامعه، کمتر توجه و رغبتی بدان نشان داده‌اند. به تبع همین نگرش، تحقیقات ادبی امروز نیز از آغاز، اغلب منحصر در عرصۀ شعر بوده و کمتر از محدودۀ فرهنگ نخبگان و ادب رسمی تجاوز کرده‌ است. امّا در دو سه دهۀ اخیر، به دلیل شکل‌گیری طبقات مختلف اجتماعی و اهمیّت یافتن طبقۀ متوسط جامعه، پیدایش رمان و داستان و توجه به قصه و داستان در مطالعات رسمی دانشگاهی و در نهایت، راه‌اندازی رشتۀ تحصیلی «ادبیات داستانی» در دانشگاه‌ها، مطالعه و تحقیق در باب قصه‌های قدیم و داستان‌های امروزین آغاز گردیده، طیف وسیعی از تحقیقات ادبی را در قالب مقاله، تک‌نگاری، پایان‌نامه و رسالۀ دانشگاهی به خود اختصاص داده است. در این میان پیدایش نظریه‌های نوین و رویکردهای مختلف نقد ادبی نیز موجب شده تا شناخت بهتری از آثار ادبی داستانی به دست آید و راه برای تحلیل‌ها و خوانش‌های امروزین از متون ادبی دیروز هموارتر گردد. کاربست این نظریّه‌ها عمدتاً به حوزۀ ادبیات داستانی و روایی معطوف گردیده و با وجود افت‌وخیزهای بسیار، زمینه را برای دریافت‌های تازه از متون ادبی و انس بیشتر مخاطبان با آنها فراهم ساخته است.

این کتاب دربردارندۀ بیست مقالۀ کوتاه و بلندی است که طی یکی دو دهۀ گذشته، در حیطۀ ادبیات روایی فارسی و عموماً در نشریات دانشگاهی کشور به چاپ رسیده است؛ نشریاتی که معمولاً در شماری اندک چاپ می‌شوند و عموماً از دسترس و قضاوت مخاطبان عام به‌دورند؛ این است دلیل چاپ مجدد مقالات حاضر در این مجموعه تا مخاطبانی دیگر آنها را بخوانند و احیاناً در باب آنها داوری کنند. عنوان کتاب نیز با توجه به روح غالب نوشته‌ها و فزون‌تربودن تعداد مقالات مربوط به «قصه»، برگزیده شده است. برخی نوشته‌ها وجهی نظری دارند و برخی دیگر جنبۀ عملی، که در آنها با رویکردی خاص به نقد و تحلیل متنی روایی پرداخته شده است. مطالعه در قصه‌های سنّتی، به ویژه قصه‌های زیبای مثنوی معنوی، بخش اعظم حجم این کتاب را شکل می‌دهد و البته تعدادی از مقالات کتاب هم به آثار داستانی معاصر، به‌ویژه رمان فارسی، اختصاص دارند.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت

بن‌‌مایه: تعریف، گونه‌ها، کارکرد و ....

فابل: تعاریف، خاستگاه، کارکرد و تاریخچه

مآخذشناسی تحلیلی حکایاتی از مثنوی

قصۀ شاه و کنیزک و بینامتنیت

از روایت دینی تا روایت داستانی

طنزآفرینی‌های مولوی

از روایت تاریخی تا روایت داستانی

تعلیق در قصه‌پردازی مولانا

گفتمان‌شناسی حدیقة الحقیقۀ سنایی

«آرزو» در قصه‌های صوفیانه

دگردیسی خضر در ادب روایی فارسی

بن‌مایۀ «کلاغ» از اسطوره تا فرهنگ عامه

داستان‌پردازی سعدی در بوستان

مروری بر موش و گربۀ عبید زاکانی

نگاهی دیگر به چرند و پرند دهخدا

بحثی در سیاحت‌نامۀ ابراهیم‌بیک

مروری بر دایی‌جان ناپلئون پزشک‌زاد

سیر تکامل در رمان‌های تاریخی فارسی

نقش ترجمه در پیدایش رمان تاریخی فارسی

جامعه‌شناسی رمان معاصر فارسی