معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نام خاقانی را بعضی از تذکره‌نویسان ابراهیم نوشته‌اند و دلیل آنها این بیت است:

به خوان معنی آرایی براهیمی پدید آمد                                    ز پشت آزر صنعت علی نجار شروانی

و نام پدرش مطابق همین بیت علی بوده است.

برخی دیگر نام او را «بدیل ذکر کرده‌اند و دلیل آنها این بیت است:

بدل آمدم اندر جهان سنایی را                                              بدین دلیل پدر نام من بدیل نهاد

تحلص او به خاقانی شهرت دارد و گفته‌اند در اوایل شاعری «حقایقی» تخلص داشته است. در بیست سالگی شعر سروده و شاید پیش از آن هم اشعاری داشته است. قصیده‌ای در مدح علاءالدین استز بن محمد خوارزمشاه ساخته، ظاهراً در حدود سال 544 به نظم درآورده است و ضمن آن به 24 سالگی خود اشاره می‌کند و می‌گوید:

ساعت روز و شب است سال حیاتم بلی                                  جملۀ ساعات هست بیست و چهار از شمار

در این صورت سال ولادتش باید سال 520 باشد.

خاقانی عربی و طب و نجوم و فلسفه را نزد عموی خود خوانده و پسرعمویش که لقب وحیدالدین داشته نیز طبیب بوده و خاقانی از او بهره‌ها برده است؛ در دیوان خاقانی اصطلاحات پزشکی فراوان است و نشان می‌دهد که از عمو و پسرعموی خود معلومات پزشکی یافته است و یک بار دستور فصد نیز داده است.

خاقانی شاگرد ابوالعلاء گنجوی شاعر معروف است. ابوالعلاء دختر خویش را به زنی او درآورد. پس از مدتی روابط او و خاقانی تیره شد و به نکوهش هم کشیده شد. خاقانی فرزندی به لقب رشیدالدین داشت و در 25 سالگی وفات یافت که شاعر را به مصیبت کشاند. فرزند دیگر او عبدالمجید نامیده می‌شد و از او فقط یک بار در دیوان نام برده است.

رشیدالدین محمد وطواط، ابوالعلاء گنجوی، حکیم نظامی گنجوی، فلکی شروانی و ... از شاعران معاصر خاقانی هستند. او در سال 595 هجری در تبریز وفات یافت و در مقبرةالشعرای سرخاب مدفون است. آثاری که از او بر جای مانده به ترتیب عبارتند از: دیوان اشعار که دربردارندۀ نزدیک به هفده هزار بیت است. تحفة العراقین که منظومه‌ای به طرز مثنوی و حاوی نزدیک به 3200 بیت است. منشآت خاقانی و مثنوی‌ای به نام ختم الغرائب در حدود ششصد و چند بیت.

در میان آثار نظم و نثر پارسی سخنان او چون بنای اهرام مصریان است، در میان بناهای تاریخی جهان، کلمات سنگینی با معانی دلنشین روی هم زده و دالان‌ها از معانی در آن به وجود آورده که بی‌رهنما روندگان را در پیچ و خم، سردرگمی پیش آید. این شاعر قوی‌دست ترکیبات و لغاتی را که دیگران به ندرت به کار برده‌اند، با قدرت به رشته کشیده و در دف و چنگ تا صف جنگ به تصویر آورده است.

مثنوی تحفة العراقین او نشان می‌دهد که زبان محاورۀ خاقانی ساده و روشن و پرمعنا بوده است. اما در قصاید کلمات و عبارات مشکل را به کار برده است و از این کار دو مقصود داشته است؛ یکی نشان دادن استعداد و احاطت به کلمات و عبارات خارامانند، یعنی سخت و محکم ساختن تندیس‌هایی از این سنگ به طوری که از پیکرهایی که دیگران با کلمات نرم مرمرین ساخته‌اند، بهتر و برتر باشد؛ دوم نوآوری و نشاندن کلمات و ترکیبات جدید به جای کلماتی که از کثرت استعمال نیروی اطلاع‌رسانی آنها ضعیف شده است.

خاقانی بزرگ‌ترین شاعر معنی‌پرداز و ترکیب‌ساز زبان فارسی است. در این کتاب نکات تازه که از نظر مؤلفان و شارحان دور مانده است، آورده شده است. اثر اصطلاحات پزشکی در اشعارش نمایان و بی‌نیاز از برهان است که نمونه‌هایی از نوآوری در این اثر ارائه شده است. خاقانی مثنوی به زبان ترکی با عنوان حله ... داشته است که ابیاتی از آن مثنوی در فرهنگ «ترک‌لغتی» یافته و در این کتاب نگارش شده است.