معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

احمد شاملو از شاعرانی است که سوگ‌سروده‌های بسیاری دارد، چه با از دست رفتن دوستی، عزیزی و یا انسانی در بستر مبارزات اجتماعی، شاعر تارهای احساسش به جنبش درآمده و سروده‌ای را به آن از دست رفته تقدیم داشته است. این اثر کندوکاوی در جستجوی ریشه و منشأ سرایش‌های شاملوست، شاملو برای چه کسانی و در فقدان چه انسان‌هایی شعر گفته، چرا گفته، رابطه شاملو با آن فرد چه بوده یا مناسبت تاریخی سرایش این شعر چه مبنایی داشته، در واقع این کتاب رهیافتی به بسیاری از وقایع تاریخ معاصر ایران یا چهره‌های تأثیرگذار فرهنگی یا سیاسی است. این اثر در شناخت شاملو و ارتباطات بسیار فرهنگی و اجتماعی او می‌تواند کتابی تأثیرگذار باشد که خواندنش لذت‌بخش نیز هست.

شاملو در مجموعه اشعار خود 26 سوگ‌سروده دارد که به مناسبت آن در ابتدای هر شعر یا توضیحات آن یا در یادداشت‌های دیگر به صراحت اشاره نموده است. هرچند در مورد بعضی از آنها در چاپ‌های مختلف اشعار یا با گذشت زمان تجدیدنظر نموده و بنا به دلایلی مناسبت یادشده را منتفی دانسته است. از طرفی با توجه به محتوا و مضمون اشعار او به نظر می‌رسد برخی از شعرها نیز سوگ‌سروده باشند که البته تقریباً هیچ‌گاه توسط شاعر اشاره‌ای به آن به دلایل سیاسی، اجتماعی یا حتی شخصی نشده است.

نخستین مجموعه اشعار شاملو «آهنگ‌های فراموش شده» (1326) است که خود آن را در شمار مجموعه‌های شعرش نمی‌آورد و می‌خواهد پروندۀ آن کتاب بسته و مشمول مرور زمان شود. شامل این مجموعه را اشعار سست و قطعات رمانتیک و بی‌ارزش می‌داند و تصور می‌کند که بار شرمساری‌اش تا آخر بر دوشش سنگینی خواهد کرد و معتقد است این کتاب باید صمیمانه همچون خطایی بزرگ اعتراف و محکوم شود. در این کتاب اولین سوگ‌سروده شاملو تحت عنوان «قصیده برای انسان ماه بهمن» به مناسبت روز 14 بهمن سالگرد کشته شدن تقی ارانی در زندان رضاشاه گنجانده شده است.

از میان 26 سوگ‌سروده او، بیشترین آن با هفت سوگ‌سروده در مجموعه «هوای تازه» آمده است و سپس مجموعه‌های «ابراهیم در آتش» و «دشنه در دیس» هر کدام چهار سوگ‌سروده دارند. همچنین در مجموعه‌های «ققنوس در باران» و «ترانه‌های کوچک غربت» دو سوگ‌سروده وجود دارد و مجموعه‌های «آهن‌ها و احساس»، «قطع‌نامه»، «باغ آینه»، «مرثیه‌های خاک»، «شکفتن در مه»، «مدایح بی‌صله» و «در آستانه» هر کدام تنها یک سوگ‌سروده را دارا هستند. بیشترین سوگ‌سروده را احمد شاملو با سه مرثیه به مناسبت تیربارات مرتضی کیوان گفته است و پس از آن برای خسروگلسرخی و احمد زبیرم با دو مرثیه. البته به مناسبت تیرباران افسران نظامی حزب توده، پنج سوگ‌سروده دارد که چهار مرثیه آن در مجموعه «هوای تازه» آورده شده است.

هر چند بیشتر سوگ‌سروده‌ها برای مبارزین و مخالفان رژیم شاه است، اما اغلب اشعار مربوط به دهۀ 1330 به شدت دارای مضمونی سیاسی و تا حدودی شعاری است. اما در اواخر دهۀ چهل و اوایل دهۀ پنجاه نگاه شاملو به مبارزه و مبارزان رژیم متفاوت است از آنچه در دهۀ سی ابراز می‌دارد. در این هنگام او نگاهی حماسی و عاشقانه و حتی تاحدی عارفانه به حرکت آنان دارد، اشاارات او بیشتر به نیت انسانی و نوع‌دوستی این افراد در جهت برقراری عشق و عدالت در جامعه است. بنابراین هرچند خط مشی سوسیالیستی در اشعار شاملو همچنان تا پایان دورۀ شاعری‌اش هویداست، اما به نوعی خودآگاهی سیاسی دست یافته و از اهداف و عقاید حزبی و سیاسی فاصله گرفته، چنان‌که سوگ‌سروده‌های دهۀ سی و اوایل دهۀ چهل مربوط به وابستگان و فعالان حزب توده و دوستان حزبی شاملوست، ولی با شروع دهۀ پنجاه و خیزش مجدد مبارزان جوان، اشعار او به مناسبت اعدام طیف گسترده‌ای از مبارزان با گرایش‌های گوناگون فکری از سوسیالیستی تا اسلامی است. چنان‌که هم برای مهدی رضایی مرثیه گفته و هم برای خسرو گلسرخی، شبانه‌ای برای گروه حنیف‌نژاد (مجاهدین) دارد و شبانه‌ای برای گروه احمدزاده (چریک‌های فدایی).

تمامی سوگ‌سروده‌های شاملو که مناسبت آن کاملاً مشخص است، در رثای کشته‌شدگان و مبارزین سیاسی بوده، غیر از مرثیه‌هایی که در خاموشی فروغ فرخزاد، جلال آل احمد و عیسی مسیح گفته است.

فهرست مطالب کتاب:

فصل اول: زندگی و شعر احمد شاملو در عرصه اجتماع و سیاست

فصل دوم: سوگ‌سروده‌های شاملو

فصل سوم: نگاهی اجمالی به بعضی سوگ‌سروده‌ها

قصیده برای انسان ماه بهمن

مرثیه

ساعت اعدام

مرثیه برای مرده‌گان دیگر

مرگ ناصری

شبانه (اگر که بیهده زیباست شب)

ضیافت

پیغام

فصل چهارم: سوگ‌سروده‌های برگزیده

یکم: از زخم قلب «ابایی»

دوم: مرگ «نازلی»

سوم: عشق عمومی

چهارم: از عموهای‌ات

پنجم: مرثیه

ششم: سرود برای مرد روشن که به سایه رفت

هفتم: شبانه (در نیست/ راه نیست)

هشتم: ابراهیم در آتش

نهم: میلاد آنکه عاشقانه بر خاک مرد

دهم: خطابۀ تدفین

یازدهم: شکاف