معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

جستجو در جهان وهم‌آلود اسطوره، دشوار و پیچیده است. پیچیدگی این راه به پیچیدگی موضوع بازمی‏گردد. تلاش امروز انسان برای رمزگشایی و تأویل نمادها و جهان تودرتوی اسطوره، مانند تلاش انسان‏های نخستین برای راهیابی به جهان ناشناختۀ پیرامون است. هر قوم و ملتی اسطوره‌های ویژه‌ای دارد. آیا سرزمینی همانند مازندران- به عبارتی شمال ایران- با اقلیمی متفاوت، نمی‌تواند اسطوره‌های ویژه‌‏ای داشته باشد؟ تپوری‏ها، آماردها، کادوسی‏ها و کاسپی‏ها در وضعیتی با کوه‏های بلند، دره‏های ژرف، جنگل‏های انبوه و دریایی بزرگ، سرزمینی با آب و هوایی ویژه و متمایز با دیگر نقاط ایران، نمی‏تواند نسبت به اقلیم‏های متفاوت دیگران گذار دیگری داشته باشد؟ آمیختگی اسطوره‏های آنان با اسطوره‏های کوچندگان آریایی تا چه اندازه است؟ آیا این آریایی‏ها، همان کوچندگان فلات ایران به دشت‏های جنوب باختری سیبری نبودند که با دگرگونی وضعیت اقلیمی به خاستگاه نخستین و سپس به سوی باختر رو نمودند؟ این درآمیختگی اسطوره‏ها نمی‏تواند خاستگاهی مشترک داشته باشد؟ رهیافت به این برآمد، کاری ـ اگرنه غیرممکن ـ بسیار دشوار است. هزاران سال درآمیختگی و هم‌زیستی ـ با همۀ ستیزه‏هایی که آریایی‏ها در آغازین کوچ به این سرزمین با بومیان شمال فلات ایران و همچنین دیگر بومیان این فلات داشتند ـ به آمیزش اسطوره‏ها، دگردیسی آن و هم‌گرایی در آیین و پهنۀ عملی زندگی منجر شده است.

در پیش‌درآمد گفتاری فشرده در پیچیدگی جهان اسطوره و آمیختگی اسطوره‌های سرزمین‌ها، همانندی بنیانی و برخی تفاوت آنها در اجزا آمده است.

در درآمد کتاب، اسطوره در چشم‌انداز گوناگون و بر پایۀ دیدگاه‌های اسطوره‌شناسان بررسی شده است. در این سده مکتب‌های چندی در اسطوره پدید آمده و هر کدام خوانش و تعریف ویژه‌ای از این مقوله به دست داده‌اند. روان‌شناسان نیز در این حوزه کوشیده و جایگاه آن را در ناخودآگاه ذهن آدمی یافته‌اند. همچنین به اسطوره در ادبیات فارسی، شاهنامه و عرفان پرداخته شده است. در پایان اسطوره در روزگار امروز بازبینی شده و سپس تفاوت اسطوره با حماسه و افسانه گزارش شده است.

در بخش یکم به تبارشناسی مازندران و تبرستان پرداخته شده است. رویکردها و سویه‌های گوناگونی ـ از گذشته تاکنون ـ در تبارشناسی این دو نام ـ واژه دیده شده است. رویکردهایی هم که با نگاه به اوستا و منابع پهلوی پدید آمد و هم بر پایۀ نگاه‌های متفاوتی از شاهنامه به دست آمده است. تلاش شده تا بر پایۀ همۀ داده‌ها به سرچشمه و معنای نسبی آنها دست یافت. در این بخش مازندران بر پایۀ جغرافیای اسطوره‌ای در شاهنامه ارزیابی شده است. هر جایی در شاهنامه که از مازندران نامی به میان آمده، نشان داده شده است.

بخش دوم دربارۀ نام ـ جاهای سپندی در مازندران است؛ نام ـ جاهایی مانند البرز، دماوند و رود هراز. این نام ـ جاها در اسطوره، منابع پهلوی، شاهنامه و ادبیات ایران نیز بررسی شده‌اند. همچنین نام برخی چهره‌های شاهنامه که در افسانه‌های مردم حوزۀ البرز و دماوند حضور دارند، آمده است.

در بخش سوم به ایزدان پرداخته شده است. ایزدانی که به گونه‌ای در افسانه‌های مازندران حضور دارند یا معبدهای آنها هنوز و با نام‌هایی دیگر در مازندران دیده می‌شود: ایزد ـ بانو آناهیتا، پریکا/ پری و ایزد ـ وای/باد. حضور آناهیتا در مازندران با نام «کیجا» (= دختر) آمیخته است. این چهره‌ها هم در ادبیات فارسی و هم در ادبیات مازندرانی، حضوری برجسته دارند. پری هم میان ساحل‌نشینان مازندران با تصویری انسان ـ ماهی حضور دارد و هم میان جنگل‌نشینان و کوه‌نشینان با بیشه و چشمه نزدیکی دارد و به گونۀ آهو ... یا همانند انسان نمود می‌یابد.

بخش چهارم ویژۀ جشن‌هاست. از جشن‌هایی که ملی است و در مازندران نیز برگزار می‌شود، جشن نوروز و آیین‌های نوروزی است. آیین‌های نوروزی با نوروزخوانی پیش از نوروز آغاز می‌شود؛ نوروزخوانی آیینی دیرینه و از مقام‌های موسیقی ملی است؛ اما سنت اجرای این آیین در شمال ایران با ویژگی‌های موسیقی مقامی شمالی، خنیاگری این ناحیه و شعرهای هجایی آن به جا مانده است. آیین‌های دیگر مانند چهارشنبه‌سوری، حاجی فیروز و سنت‌های آماده‌سازی خانه و خانواده برای جشن نوروز چون سبزه‌گذاشتن، لباس نو خریدن، هدیه برای خانوادۀ عروس، آش چهارشنبه‌سوری و دیگر زمینه‌های روزهای نوروزی است.

جشن‌های دیگری که در مازندران به گونه‌ای گسترده برگزار می‌شد و اکنون نیز به گونه‌ای و با ویژگی زندگی امروزی برگزار می‌شود، جشن «تیرما سیزّه» (جشن تیرگان)، «بیسّ شش عیدما» و «چله شو» (شب یلدا) است.

و بالاخره اینکه در بخش پایانی کتاب به اسطورۀ آرش پرداخته شده است که از مازندران برخاسته و تیری از فراز البرز به سوی خاور پرتاب کرده است؛ اسطوره‌ای که در شاهنامه نمود چندانی ندارد. آرش در اوستا، منابع پهلوی و اسطوره بررسی شده است. پیوند آرش با ایرد ـ تیشتر، علت درهم‌آمیزی آرش با جشن تیرگان و همچنین تبارشناسی این واژه پژوهش شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌درآمد

درآمد

بخش اول: تبارشناسی مازندران و تبرستان

بخش دوم: مازندران در اوستا، منابع پهلوی و شاهنامه

بخش سوم: ایزدان

بخش چهارم: جشن‌ها

بخش پنجم: آرش کمانگیر