معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دربردارندۀ مجموعۀ مقالاتی است که زنده‌یاد ابوالحسن نجفی در طی چهل سال در مجله‌ها و نشریه‌های مختلف به چاپ رسانده بوده است.

بحث دربارۀ وزن شعر فارسی دارای دو بخش عمده است: تقطیع وزن‌ها و طبقه‌بندی وزن‌ها. بدیهی است که بدون مهیاکردن و فراگیری بخش نخست، هرگز نمی‌توان به سراغ طبقه‌بندی وزن‌ها رفت. این کتاب تمام مشکلات مربوط به امر تقطیع وزن‌ها را حل کرده و مقدمه را برای پرداختن به مبحث طبقه‌بندی آماده کرده است. از میان مقالات این مجموعه که طی چند دهه نگاشته شده‌اند ـ اولین آنها در سال 1352 و آخرین آنها که متن سخنرانی ایشان در سال 1386 است ـ مقالۀ نخست، یعنی «اختیارات شاعری» مهم‌ترین مقاله محسوب می‌شود؛ زیرا تمام دیگر مقالات این مجموعه از دل همان مقاله بیرون آمده‌اند، به طوری که اکثر مقالات دیگر را می‌توان صرفاً شرح و بسط و تصحیح و تکمیل مان مقالۀ نخست دانست.

در زبان انگلیسی مقاله یا پژوهشی که آغازگر دورۀ جدیدی در رشتۀ علمی خاصی باشد و سبب شکل‌گیری موجی از تحقیقات بعدی شده باشد، اصطاحا مقاله یا پژوهش seminal می‌نامند؛ این اصطلاح را در فارسی به‌درستی به «دوران‌ساز» ترجمه کرده‌اند. در این معنا مقالۀ «اختیارات شاعری» حقاً مقاله‌ای دوران‌ساز بوده است که هم دوره جدیدی را در تاریخ مطالعات عروضی شعر فارسی رقم زده است و هم موجد مقالات و آثار متعدد بسیار دیگری در حوزه مطالعات عروض فارسی بوده است. نجفی بعدها تغییرات اندکی در برخی اصطلاحات و تقسیم‌بندی‌های خود در این مقاله به وجود آورد، اما تحقیقات و مطالعات بعدی خود او و دیگران تا به امروز، همگی موید صحت مفاهیم اصلی آن مقاله بوده‌اند. مقاله اختیارات شاعری در این مجموعه تقریبا به همان شکلی چاپ شده که در سال ١٣٥٢ در مجله جنگ اصفهان منتشر شده بود.

در ابتدای این کتاب دکتر امید طبیب‌زاده در مقاله‌ای، زنده‌یاد نجفی را پایه‌گذار عروض جدید می‌داند و دربارۀ مقالۀ «اختیارات شاعری» نکاتی را یادآور می‌شود. وی در مقالۀ خود می‌کوشد تا اولا با بررسی دیدگاه‌های نجفی از ١٣٥٢ تاکنون، به بررسی تجدیدنظرهایی که او خود در مورد تقسیم‌بندی‌ها و مفاد آن مقاله به عمل آورده است، بپردازد و ثانیا تأثیر آن مقاله را در شکل‌گیری برخی دیگر از مقالات این مجموعه نشان دهد.

نجفی در این مقاله برای پی بردن به نخستین و مهم‌ترین جنبۀ عروض، وزن شعر را به صورت زیر تعریف می‌کند: «وزن ادراک تناسبی است که از تکرار مقادیر متساوی و منفصل حاصل می‌شود». وی سپس بر اساس این تعریف می‌کند که چون وزن شعر عروضی فارسی مبتنی بر کمیت هجاهاست، پس نخستین و مهم‌ترین جنبۀ عروض، تعیین کمیت هجاها و شمارش آنها به منظور تقطیع است.

در واقع او نخستین کسی است که فهرست کاملی از انواع هجاهای شعر عروضی فارسی و کمیت آنها (شامل شش هچا با سه کمیت کوتاه و بلند) به دست می‌دهد و پس از طرح کمیت هجاها متذکر می‌شود که قاعدۀ اصلی عروض فارسی عبارت است از اینکه کمیت‌های دو مصراع یک بیت باید نظیر به نظیر یکسان باشد؛ یعنی کمیت کوتاه باید در مقابل کمیت کوتاه و کمیت بلند در مقابل کمیت بلند قرار گیرد.

در شعر فارسی وزن‌ها و ویژگی‌های وزنی خاصی وجود دارد که هیچ مشابهی در اشعار عرب ندارند و از این‌رو عروض سنتی همواره در توضیح آنها درمانده بوده است؛ اما اکنون عروض جدید به سادگی و تنها با اتکا به جدول اندازه‌گیری کمیت هجاها و سه مبحث سادۀ «استثنائات»، «اختیارات شاعری» و «ضرورت‌های وزنی» از عهدۀ تبیین آنها نیز برمی‌آید. رباعی و ذوبحرین (مقالۀ اول)، وزن دوری (مقالۀ دوم) و مسئلۀ واو زائد در برخی اشعار خاقانی و انوری (مقالۀ پنجم) از زمرۀ چنین مباحثی هستند.

مقالات این مجموعه عمدتاً به مسائل مربوط به تقطیع وزن‌ها اختصاص دارد؛ اما از آن میان مقالۀ «دایره‌ای با 180 وزن» به طور اخص دربارۀ طبقه‌بندی وزن‌هاست. تصویری که نجفی در این مقاله از نظام وزن شعر فارسی به دست می‌دهد، مبین تفاوت‌های عظیمی است که بین نظام وزنی شعر عروضی فارسی و شعر عروضی عرب وجود دارد. در این مقاله ابتدا انواع پایه‌هایی که از تکرار آنها وزن به وجود می‌آید، شناسایی شده و به سه دسته پایه‌های سه، چهار و پنج هجایی رسیده است. سپس براساس پیکره‌ای مشتمل بر حدود 500 وزن متفاوت، اوزان فارسی به دو دسته اوزان متفق الارکان و مختلف الارکان تقسیم شده است.

این کتاب در مجموع دربردارندۀ دوازده مقاله است که چند روز پیش از فوت زنده‌یاد نجفی در نشر نیلوفر به چاپ رسیده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

ابوالحسن نجفی، پایه‌گذار عروض جدید

اختیارات شاعری

تقطیع در عروض جدید

تغییر کمیت کلمه به ضرورت وزن

دایره‌ای با 180 وزن

دربارۀ «قاعدۀ قلب»

ذوبحرین، مشکل بزرگ عروض قدیم

آیا «و» زاید است؟

وزن دوری، مشکلی که عروض قدیم نادیده گرفته است

تغییر کمیت مصوت‌های فارسی و تحول وزن شعر در دوران معاصر

معیار الاشعار، این اثر ناشناخته

یک قاعدۀ منسوخ عروضی

عروض قدیم در برابر عروض جدید