معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از گونه‌های نثر کهن فارسی از ادوار نخستین آن، مجالس عالمانی از خراسان و ماوراء النهر قدیم است که در قالب کتاب‌هایی تدوین شده و البته کمتر توجه پژوهشگران را به خود جلب کرده است.

از منابع بررسی نشده در تاریخ شعر زاهدانه فارسی در سده‌ها نخستین، مجالس مکتوبی از فضل بن محب شیرازی یکی از علمای مشهور در سدۀ پنجم هجری است که در عصر او تدوین شده و دربردارندۀ سروده‌هایی در نوع زاهدانه، عالمانه و بعضاً عرفانی است.

این اشعار در مطالعۀ تطور شعر فارسی اهمیت بسیار دارد و در ردیف سروده‌هایی قرار می‌گیرد که در سده‌های چهارم و پنجم هجری در نیشابور بر زبان علمای صاحب مجلس می‌رفته و ذوق مخاطبان را برمی‌انگیخته است. در این نوشتار ابتدا کاوشی در احوال فضل بن محب، صاحب مجلسی که ابیات مزبور را برای ما حفظ کرده، با استفاده از تمامی منابع رجالی و تاریخی صورت گرفته است، آن‌گاه به اختصار به تأثیر کرامیۀ نیشابور در گسترش شعر زاهدانه و عرفانی فارسی پرداخته شده و سپس تباین عقیدتی و فکری فضل بن محب با ایشان تبیین گردیده است. در بخش دوم کتاب، متن اشعار به دقت بازخوانی و تصحیح گردیده و در پایان نیز منتخبی از تصاویر صفحاتی که دارای شعر فارسی بوده نمایش داده شده است.

تاریخ دقیق تدوین این مجالس، به‌درستی مشخص نیست. تنها دست‌نویسی که از این اثر در دست است، به سبب نقص اوراق از آغاز و پایان، تاریخ دقیقی از زمان گردآوری و تدوین آن در اختیار نمی‌گذارد. سرنخ واحدی که در تعیین قدمت اثر در دست است، تاریخ درگذشت فضل بن محب نیشابوری است که اسناد قطعی در آن باب، سال 472 قمری یا به احتمالی ضعیف‌تر 473 قمری را نشان می‌دهد. دست‌نویس اثر چندان متأخر نیست و بر اساس قراین نسخه‌شناختی، احتمالاً در اواخر سده هشتم یا اوایل نهم هجری استنساخ شده و اگرچه مانند اغلب نسخه‌های عادی فارسی، عاری از اغلاط کتابتی نیست، هیچ مسئلۀ ویژه‌ای که نشان دهد کاتب یا کاتبان بعدی نظم و چارچوب اصلی اثر را تغییر داده باشند، در متن دیده نمی‌شود.

بر مبنای کهن‌ترین منابع رجالی و طبقات‌نگاری که اسامی و آثار بزرگان خراسان را در حوزۀ علوم اسلامی به دقت ثبت کرده‌اند، فضل بن محب نیشابوری نام مختصرشدۀ یکی از بزرگان خاندانی در نیشابور است که نخستین فرد عالم از آن خاندان، محب نام داشته است. فضل بن محب یکی از آخرین کسانی است که مسانیدی از مسندهای مشهور حدیثی خراسان را از استادان و راویان مشهوری سماع داشته و بسیاری از روات «طبقۀ» بعد از او، آن مسانید را از فضل روایت کرده‌اند. سال درگذشت او را شاید عبدالغافر فارسی دوازدهم محرم 472 قمری ثبت کرده است.

تنها دست‌نویس شناخته شده از مجالس تفسیری فضل بن محب نیشابوری، نسخۀ ناقصی از ابتدا و انتهاست که به شمارۀ 12013 در کتابخانۀ مجلس نگهداری می‌شود. آن مقدار از مجالس تفسیری به زبانی فارسی که اینک در دست است، شامل 269 صفحۀ 17 سطری در قطع وزیری متداولی است که در دست‌نویسی مجموعه‌ای به همراه چند بخش کوتاه دیگر نگهداری می‌شود. هر مجلس حول تفسیر یکی از آیات قرآن، دارای بخش‌هایی چون «ترتیب المجلس»، «الاخبار و الآثار»، «النکت و الاشارات»، «العددیات» و «النیاحات» است و در آن افزون بر مطالب مرتبط با تفسیر آیات، کم و بیش از حکایات، اقوال مشایخ تصوف و نیز ابیات عربی و فارسی استفاده شده است.

اشعار این متن در کناری میراث ارزنده‌ای که از شعرای پیش از سنایی در حوزۀ شعر زهد و عرفانی در دست است، در ردیف متونی چون الستین الجامع، تاج القصص و ... قرار می‌گیرد. این چند منبع نقص بزرگی که در مطالعۀ ژانر شعر زاهدانه و عارفانۀ فارسی وجود دارد، تا حدودی مرتفع کرده و در کنار میراثی قرار می‌گیرد که از برخی شعرای بزرگ کرّامی و در رأس همۀ آنها ابوذر بوزجانی، امام و شاعر کرّامی سدۀ چهارم هجری و بسیاری سروده‌های بدون سراینده از قرون چهارم و پنجم هجری در اختیار است.

شمار ابیات موجود در متن 105 بیت است که چون یکی از آنها تکراری است، 104 بیت خواهد شد. همچنین دو رباعی، دو بیت ناقص دیده می‌شود. به زعم نگارندگان این سروده‌ها به 55 شعر، بیشتر در قالب رباعی و نیز غزل، فرد، قطعه، دوبیتی و حتی مثنوی تقسیم‌شدنی است. تمامی سروده‌های نویافتۀ این مجلس، از نوع اشعار غیررسمی/غیردرباری است و گوشه‌ای از گذشتۀ شعر فارسی را در خارج از مراکز قدرت و حمایت‌های ایشان منعکس می کند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

تحقیق در مجالس تفسیری فضل بن محب شیرازی و ابیات فارسی آن:

کلیاتی در باب اهمیت اثر و قدمت اشعار فارسی آن

استفاده از شعر فارسی در منابع تفسیری و مجالس وعظ

شخصیت فضل بن محب و روزگار او

کلیاتی دربارۀ مجالس فضل بن محب

نگاهی کلی به اشعار مجالس فضل

پیوست (متن ابیات)

تصاویر صفحاتی از دست‌نویس

نمایۀ بازیابی ابیات بر اساس مطلع شعر