معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

هدف نگارندگان در این کتاب معرفی حکمت‌های ایرانی در منابع عربی بر اساس تاریخی است.

فرهنگ و ادب عربی همواره در طول تاریخ از راه‌های مختلف متأثر از فرهنگ و تمدن ایرانی بوده است. این فرهنگ پیش از اسلام به سبب عوامل بسیاری به ادب و فرهنگ عربی نفوذ کرده؛ از جمله ارتباط شاعران جاهلی با دربار ساسانی، نفوذ سیاسی و نظامی ایرانیان به یمن، استقرار خانواده‌ها و مرزداران ایرانی در منطقه حیره و ... پس از اسلام نیز عوامل گوناگونی باعث تأثیر اندیشه‌های ایرانی در فرهنگ و ادب عربی شد؛ از جمله نفوذ تشکیلات سیاسی ـ اداری ایرانیان به دربار خلفای عباسی، شیفتگی فراوان عرب‌ها نسبت به فرهنگ ایرانی، ترجمۀ آثار پهلوی به عربی و ... .

آثار ادبی برجای مانده از فرهنگ باستانی ایران از جمله شاهنامه، جاودان خرد، الادب الصغیر و الادب الکبیر، مینوی خرد، متون پهلوی و ... نشان می‌دهد که خردگرایی، دین‌مداری، دادورزی و پایبندی به اخلاقیات از ویژگی‌های بارز و مشترک این قوم با فرهنگ اسلامی است. این همسویی و اشتراک موجب استقبال قوم عرب از فرهنگ ایرانی شد و در آثار ادبی عرب نمود پیدا کرد و در نهایت تا آنجا پیش رفت که به تفاسیر قرآن و نهج البلاغه نیز نفوذ کرد.

یکی از نمودها و نشانه‌های ژرف‌اندیشی و خردمندی و دانادلی ایرانیان، نشانه‌ای نیک رازگشای و گوهرین، نمودی بس بازنمای و بهین، کوته‌نوشته‌هایی است ناب و نغز، پیراسته از پوست و یکسره مغز، پندهایی ارزشمند و اندرزهایی بارز، رهنمودهایی همه سود، سخته‌تار و ستوده‌پود که دستاورد و بهره‌ دیری زیستن و اندیشیدن، آزمودن و پژوهیدن، جستن و یافتن و به سوی مهی و بهی و فرهی شتافتن را در خود نهفته می‌دارند و خفتگان فرخ‌نهان دل‌شکفته را، هوشیاری و بیداری به ارمغان می‌آورند؛ بهره‌هایی بهینه و برین و دستاوردهایی گران‌ارج و خجسته کار کرد. این کوته‌نوشته‌های شگفت‌انگیز اندیشه‌خیز دریاهایی‌اند فراخ و گرانسنگ، ریخته و گنجیده در کوزه‌ای خرد و تنک؛ کوزه‌ای که دوستان دانادلی و خواستاران خجسته‌خویی، رهپویان راست‌رایی و روشن‌روانی، آن را به دریوزه می‌جویند، کوزه‌هایی آکنده از آب آموزه؛ ناب‌ترین آبها که تنشنگان تفته‌درون را سیراب می‌دارد و در جستن آب افزون‌تر، بی‌تاب.

از همین روی، ایرانیان به ویژه در روزگاران کهن، این کوته نوشته‌ها را آنچنان گرامی می‌دانسته‌اند و ارج می‌نهاده‌اند که آنها را نه تنها در دفترها، بر جام‌ها و آوندها و بر هر آنچه می‌توانسته‌اند، می‌نگاشته‌اند.

در این کتاب ضمن معرفی بیش از هزار مضمون حکمی ناشناخته ایرانی در ادب عربی، این سخن صاحب بن عباد تفسیر شده است که با دیدن کتاب «العقد الفرید» گفت: «هذه بضاعتنا ردّت الینا».

شیوه کار در این پژوهش با پژوهش‌های مذکور در پیشینه این تحقیق متفاوت است؛ زیرا هدف نگارندگان معرفی حکمت‌های ایرانی در منابع عربی بر اساس تاریخی است. حاصل پژوهش در 61 منبع عربی از 48 نویسنده ارائه بیش از 1000 مضمون حکمی ایرانی است:

1. در منابع عربی از 42 شخصیت ایرانی، سخنان حکمت‌آمیزی به شرح زیر نقل شده است:

بزرگمهر 460، انوشروان 342، أردشیر 164، پرویز 70، قباد 30، بهرام گور 22، آذرباد 15، هرمز بن شاپور 6، رستم 6، اسفندیار 5، منوچهر 4، پشنگ بن تور 4، کیخسرو بن سیاوش 4، افراسیاب 4، هرمز بن انوشروان 4، کیکاوس 4، شاپور بن اقفور شاه 4، یزدگرد بن بهرام 4، جوذر بن شاپور 3، اقفور شاه 3، حسرو بن پرویز 3، اردوان اکبر 3، اردوان اصغر 3، فیروز بن یزدگرد 3، بالاش بن فیروز 3، دارای اصغر 3، فریدون 3، بهمن 3، نرسی بن ایران 2، دارای اکبر 2، زال بن رستم 2، زو بن طهماسب  2، هرمز یزدگرد بن شهریار 1، بهرام بن هرمز 1، ساسان 1.

علاوه بر 42 شخصیت مذکور، در منابع عربی، تعداد 172 حکمت از ایرانیان (فُرس) و 22 حکمت از موبدان نیز نقل شده است.

2. بررسی این منابع، نشان می‌دهد که مجموع حکمت‌های ایرانی در منابع این تحقیق، 1400 مورد بوده که 432 مورد آن تکراری است. بیشترین حکمت را ابن مسکویه با 333 مضمون نقل کرده و در مقابل، در برخی منابع فقظ یک حکمت از ایرانیان نقل شده است.

3. حکمت‌های موجود در منابع عربی از لحاظ مضمون، به پنج دسته، تقسیم می‌شوند که بر اساس بسامد، به ترتیب عبارتنداز:

امور سیاسی؛ شامل موضوعاتی چون بایسته‌های پادشاهی مانند دادورزی، مشورت‌خواهی، عفو، لزوم نظارت بر کار کارگزاران و ...

امور اخلاقی؛ شامل پرهیز از ناشایست‌هایی چون هوای نفس، بخل، خودپسندی، دروغ و ... و دعوت به شایست‌هایی چون راستی، صبر، قناعت و ....

امور دینی؛ پیرامون موضوعاتی مانند پرهیز از گناه، بی‌اعتباری دنیا و بی‌ارزشی آن در مقایسه با آخرت، پرهیز از غفلت و شک به خداوند و ...

امور اجتماعی؛ شامل موضوعاتی چون آیین دوستی، تشویق به کار، لزوم رسیدگی به خانواده و ....

از آنجا که بسیاری از این مضامین حکمی در منابع عربی، تکرار شده است، حکمت‌ها از منابعی نقل شده که از لحاظ تاریخی مقدم بر منابع دیگر است و در موارد بعدی به منابع قبل ارجاع شده است.