معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

 پند پیران از متون عرفانی به‌جامانده از قرن پنجم هجری است که دربرگیرندۀ 177 حکایت کوتاه و بلند است. این حکایت‌ها در موضوعات گوناگونی نگاشته شده است؛ بسیاری از این حکایات دربارۀ عارفان و صوفیان بزرگ و مشهور قرن اول هجری به بعد است که در آنها سخنان، کرامات و عجایب عارفان مشهوری چون ابراهیم ادهم، رابعه عدویه، ذوالنون مصری، جنید بغدادی و ... نقل شده است. افزون بر این حکایاتی از پیامبران و امامان، سیره و شیوۀ زندگی و سخنان و کرامات آنها، خلفای راشدین، صحابۀ پیامبر، تابعین، خلفای اموی و عباسی آمده که همگی با درون‌مایه‌های اخلاقی و تعلیمی و صوفیانه تدوین شده است.

از مجموع 177 حکایت، 74 حکایت آن در منابع عربی هم‌عصر یا پیش از آن نقل شده است و همچنین چهار حکایت از آن در منابع فارسی هم‌عصر یا پیش از آن ذکر شده است. بسیاری از این حکایات در منابع فارسی و عربی پس از پند پیران نیز دیده می‌شود، در این پژوهش منبع بیست حکایت را در منابع عربی و 26 حکایت دیگر در منابع فارسی پیدا شده است. نویسنده این حکایات را گاه به صورت کامل بی‌کم و کاست اخذ کرده یا اینکه بخشی از آنها را گرفته و در قالب داستان خود گنجانده است. برخی از این حکایات در قالب یک حکایت بلند آمده است، ولی در منابع عربی به صورت چند حکایت به شکل جداگانه نقل شده است؛ مثل حکایت توبۀ ابراهیم ادهم که در منابع عربی به صورت سه حکایت کوتاه و جدا از هم ذکر شده است.

در برخی حکایات نام شخصیت‌های روایت که در پند پیران آمده، با سایر منابع تفاوت دارد. برای نمونه حکایتی در مورد شخصی به نام «زید» در این کتاب نقل شده است که به محاسبۀ اعمال خود می‌پردازد. این حکایت در منابع عربی با نام «توبة بن الصمة» آمده است.

افزون بر این برخی از حکایات در مورد شخصیت‌هایی آمده که از لحاظ زمانی کاملاً با هم تفاوت دارند؛ مثلاً حکایتی در مورد حسن بصری، رابعه عدویه و ذوالنون مصری نقل شده که خواجه حسن بصری و ذوالنون به زیارت رابعه آمدند ...؛ در حالی که این سه شخصیت در سه زمان متفاوت از هم می‌زیسته‌اند.

نام نویسندۀ این کتاب ناشناخته است و در هیچ‌یک از منابع هم‌عصر این کتاب یا پس از آن به نام نویسنده اشاره‌ای نشده است. در مورد نام نویسندۀ این کتاب، مکان و زمان ولادت و وفات او و اینکه در چه شهری و در چه دوره‌ای می‌زیسته نیز اطلاعی در دست نیست.

دکتر جلال متینی در سال 1357 اقدام به چاپ این کتاب از یک نسخۀ خطی در موزۀ بریتانیا کرده است. متینی در مقدمۀ این کتاب به ویژگی‌های سبکی و دستوری این کتاب پرداخته، ولی دربارۀ مقایسۀ این متن با متون عربی و فارسی و اشاره به سرچشمه‌های فکری نویسنده کاری انجام نداده است. در این پژوهش با کاوش در منابع معتبر و کهن فارسی و عربی، ریشه‌های حکایات این کتاب مشخص شده است. شیوۀ کار به این صورت بوده که نخست داستان‌های کتاب پند پیران بر اساس چاپ متینی نقل شده و سپس در بخش توضیحات ریشه‌های آنها در منابع فارسی و عربی نشان داده شده است.

گفتنی است که منابع فارسی و عربی حکایات این کتاب در آثار قبل و بعد از آن نیز مشخص شده است. حکایات عربی به دلیل شباهت بسیار به متن فارسی، به طور کامل نقل نشده و به نقل منبع یا بخشی از حکایت بسنده شده است. حکایاتی که در منابع فارسی و عربی پیش از کتاب یا پس از آن با اختلاف نقل شده، به صورت کامل نقل شده تا میزان شباهت و تفاوت آنها مشخص شود.