معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سخنان بسیاری پیرامون دلیل جایگاه ویژۀ حافظ در جامعۀ امروز ایران می‌شنویم. یكی از دلایلی كه این جایگاهِ خاص را به‌عنوان محبوب‌ترین شاعر ایران به او می‌بخشد، آمادگی غزل‌هایش برای واكنش‌های سازگار با معیارهای نقد مدرن در فرهنگ‌های غربی است. از این منظر است كه با نخستین گام در آشنایی با برخی از خصلت‌های مدرنیسم، از میان تمام شاعران فارسی‌زبان، به حافظ برمی‌خوریم. برخورد حافظ با زبان برخوردی "مدرن" است. به عبارت دیگر ویژگی‌های غزل حافظ از نگاهی به زبان برمی‌خیزد كه به طرز شگفتی‌آوری با داده‌های متكی بر تازه‌ترین دگرگونی‌های زبان‌شناسی امروز هم‌خوانی دارد. این خود زاویۀ دیگری است كه حافظ را در جایگاه شاعری "مدرن"، به معنای امروزی واژه، می‌نشاند.

در گفتار نخست این کتاب بحث از این احتمال پرده می‌گیرد که ممکن است نخستین برخورد تأثیرگذار شعر با فرهنگ اروپا، به ویژه ادبیات ایتالیا، زمانی پیش آمده باشد که خود حافظ هنوز زنده بوده است. حافظ در دورانی می‌زیسته که اروپا در آستانۀ ورود به فصل تازه‌ای از تاریخ بیداری یا رنسانس بوده است. در این دوران نخستین چهرۀ فرهنگی و ادبی رنسانس، دانته الیگری نویسندۀ کمدی الهی، از صحنه دور می‌شود و جای خود را به فرانسیسکو پترارک ـ پدر اومانیسم اروپا و دومین شاعر بزرگ ایتالیا ـ می‌سپارد. بسیاری از آرمان‌های رنسانس در پرتو نسخه‌های خطی‌ای تحقق می‌یابد که پترارک جمع‌آوری و از زبان‌های یونانی، لاتین و عربی ترجمه می‌کند.

یافته‌های موجود منبع الهام پترارک را در موجودیت بخشیدن به بسترهای گوناگونی منسوب می‌کند. نبود نشانه‌های کافی برای ریشه‌یابی این گونۀ ادبی سبب می‌شود تا نویسنده جای‌جای به فرض و گمان متوسل شود. با وجود این در گفتار نخست این کتاب دریچه‌ای گشوده می‌شود که از درون آن غزل‌های حافظ، به عنوان سرچشمۀ سانت پترارکی، به صورت امکانی نه چندان دور از یقین نمایان می‌شود. یکی از ویژگی‌های غزل حافظ، وجود شکاف‌هایی در پیوستگی معنایی و رویۀ صوری غزل است. این شکاف‌ها که نمودی از زیبایی هنری در یکی از صورت‌های درخشان آن است، همان خصلتی را دارد که پترارک را به خود جلب کرده و او ساختار سانت را بر آنها بنا نهاد است. از این‌رو است که با خواندن هر سانِتی می‌توان تابش نوری از غزل‌های حافظ را در سیمای آن مشاهده کرد.

گفتار دوم جنبۀ دیگری از حضور حافظ ـ بی‌آنکه از او یا غزل‌هایش سخنی در میان باشد ـ در فرهنگ‌های غربی بررسی می‌کند. منظور از حضور حافظ در این چشم‌انداز این است که بگوییم مدرنیسم در قرن بیستم دست به ابداع شیوه‌هایی در هنر می‌زند که هفتصد سال پیش از آن حافظ پاره‌ای از ممتازترین غزل‌های خود را بر اساس آنها واقعیت بخشیده است. این گفتار به ما می‌فهماند حافظ به راستی تا چه اندازه نبوغ داشته و چگونه در آن زمان نگاه زیبایی‌شناسانه‌ای به شعر انداخته است که پس از هفتصدسال می‌توان از آن به «نگاه مدرن» نام برد و غزل‌های او را از دیدگاه برخی از ویژگی‌های ساختاری در کنار آثار مدرنیستی چون شعر سرزمین بایر تی.اس. الیوت و داستان چندلایۀ قصر کافکا جای داد. در حقیقت این گفتار دو نوشتۀ از هم جداست که بخش نخست به ارائۀ تصویری از مدرنیسم می‌پردازد و در بخش دوم به حافظ پرداخته شده است.

در گفتار سوم چهرۀ دیگری از برخورد ادبی میان ایران و غرب آشکار می‌شود. در این دورنما نقش فعال مدرنیسم در دگرگون کردن ادبیات سنت ایران، که به دست نیما یوشیج صورت می‌گیرد، مشاهده می‌شود. در این تصویر هم‌زمان یکی از گرایش‌های عمدۀ پسامدرنیسم، یعنی گرایش به تبادلات میان‌فرهنگی، در تبلور ثمربخشی به تماشا درمی‌آید. در این چشم‌انداز مشخص می‌شود چگونه شعر آزاد، پدیده‌ای برخاسته از مقتضیات مدرنیسم اروپا، می‌تواند در بستر یک فرهنگ سنتی و ناساز با بسیاری از کشش‌های دنیای مدرن اثرگذار افتد و یکی از ارزش‌های ریشه‌دار ادبی آن را زیروزبر کند.

گفتار چهارم به بحثی دربارۀ اسماعیل خویی می‌پردازد. وقتی سخن از خویی به میان می‌آید، تصویر او در مقام یک شاعر در ذهن شکل می‌گیرد و حال آنکه او در پهنۀ نقد نیز دیدگاه‌های درخوری عرضه کرده است. حقیقتی که شعر خویی را از سایر آثار مدرن فارسی متمایز می‌کند، نزدیک شدن او به شیوه‌های مدرنیسم غربی است. این نکته به ویژه دربارۀ شعر «بازگشت به بورجو ورتری» صادق است. برای روشن کردن این ویژگی در این گفتار از رویکردی بهره گرفته شده که در جاهای دیگر از آن به نظریۀ «زیبایی‌شناسی دریافت» نام برده شده است. نویسنده خوانش این شعر را با این پیش‌فرض آغاز کرده است که با اثری با ساختاری نزدیک به شعر شاعران مدرنیست سروکار دارد. از این‌رو این شعر را در این گفتار بازتاب‌دهندۀ پاره‌ای از ویژگی‌های مدرنیسم غربی می‌داند.

بررسی شعری از هوشنگ ابتهاج (سایه) موضوع گفتار پنجم است. نخست تصویری از جایگاه او در ادبیات معاصر فارسی ترسیم می‌شود. سپس بحثی دربارۀ دیدگاه صورت‌گرایان روس دربارۀ هنر صورت می‌گیرد. این داده‌ها با تحلیل غزلی از سایه تصویر می‌شود. این غزل که «به نام شما» عنوان گرفته، در سال 1358 سراییده شده و لحظۀ ویژه‌ای از تاریخ کشور را نشان می‌دهد. در این غزل با موردی از هم‌خوانی بنیادی متن ادبی و زمینه‌های اجتماعی ـ سیاسی آن، که یکی از خصلت‌های اساسی شعر نیمایی است، آشنا می‌شویم. همچنین مفردات غزل آشکار می‌کند باوجود ساختار سنتی، فرایند حاکم بر آفرینش اجزای شعری به جای تبعیت از اصول و قوانین گذشته، انگار خودجوش از یک زمینۀ عاطفی برخاسته و به این اجزا شکل بخشیده است. عنصر غالب در این فرایند بنای موسیقی غزل است که در قالب طرح ردیفی ابیات و حضور چشمگیری از جناس‌های آوایی گوناگون و بازگشت پیوستۀ صوت‌های خوش‌طنین تجلی یافته است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

گفتار یکم: حضور حافظ در ادبیات غرب

گفتار دوم: مدرنیسم ـ حافظ

1. مدرنیسم

2. حافظ

گفتار سوم: نقش مدرنیسم در تحول ادبی ایران

گفتار چهارم: اسماعیل خویی: شاعر لفظ و معنیِ بسیار

گفتار پنجم: نگاهی به جایگاه سایه در ادبیات معاصر