معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عبدالکریم بن محمد النیمدهی مشهور به ملا عبدالکریم نیمدهی (843 ق)، اهل آبادی نیمده، از قرای کنونی ناحیۀ افرز در استان فارس بوده است. وی در روزگار جوانی از طریق خُنج و لار به هرمز رفت و به توصیۀ برخی از علمای خنج مورد توجه امیر فخرالدین توران‌شاه سوم (775 – 841 ق) قرار گرفته و از سوی امیر وظیفه‌ای برای او مقرر می‌شود در طبقات محمودشاهی در این‌باره آمده است: «اول پادشاهی که بنده به بساط بوسی او شرف و کرامت یافته‌ام او بود و جهت استمالت در تحصیل بنده سالی دو هزار دینار که یکصد و شصت و شش شهرخی بود، به سبیل وظیفه مرا تعیین فرمود». وی پس از کسب تحصیلات و معلومات لازم در نزد استادانش در شیراز در سال 876 یا 877 ق عازم هندوستان شد. او نزد استادانی از جمله سیّد نورالدین احمد ایجی و مولانا شمس‌الدین محمد لاری کسب فیض کرد، اما استاد و دوست و یاور اصلی او خواجه محمد گاوان بود که ارتباط بسیار نزدیکی با وی داشت.نیمدهی در همۀ آثارش با احترام و ادب خاصی از استاد و مرادش خواجه محمود گاوان یاد کرده و او را بارها با خطاب شهید ستوده است که نمونه‌های آن در کنزالمعانی دیده می‌شود. ملا عبدالکریم نیمدهی به مدت 10 سال نزد خواجه محمد گاوان سمتِ منشی‌گری داشت. پس از به قتل رسیدنِ مخدومش در سال 886 ق وضعیت او و دیگر نزدیکان وزیر در دربار متزلزل شد. وی پس از مدتی به دربار سلطان محمود گجراتی راه یافت و به سال 892 ق از طرف این پادشاه مأمور شد که برای وساطت نزد پادشاه هرمز برود. در همین سفر بود که کشتی حامل او غرق شد، اما وی از این حادثه جان به‌در برد. آخرین اطلاعی که از زندگی ملاعبدالکریم نیمدهی داریم مربوط به سال 905 ق است که به دستور محمودشاه گجراتی به نوشتن کتابِ طبقات محمودشاهی مشغول می‌شود. به احتمال زیاد او تا آخر عمر در گجرات اقامت داشته است. دو اثر ارزشمندِ وی، طبقات محمودشاهی و کنز المعانی، نشان‌دهندۀ تسلط و تبحر او در علم تاریخ و امور دیوانی است.

نسخۀ خطی کنزالمعانی که در کتابخانۀ سلیمانیه استانبول به شماره 884 موجود است، نسخۀ منحصری است و تاکنون اطلاع از نسخۀ دیگری از این کتاب به دست نیامده است. این نسخه در 207 برگ، به خط نستعلیق و نسخ و در صفحات هفده سطری تنظیم شده است.

ملا عبدالکریم نیمدهی در مقدمۀ منشآت خود را «نوآموز تعلیم خانۀ طلب، ابجدخوان دبیرستان ادب، المفتقر الی الملک الغنی عبدالکریم بن محمد نیمدهی» معرفی کرده و نوشته است که «من‌جمله قریب ده سال خدمت وزیر کامکار آصف قدر سطوت قضا اقتدار، المتکی علی سریر الشهادة بوسادة الرحمة و الغفران، کمال الدولة و الدین محمود المخاطب مخدوم خواجۀ جهان انارالله برهانه کما أفاض علی الآفاق احسانه اتفاق افتاده بود».

کتاب کنز المعانی شامل مقدمه‌ای کوتاه در معرفی نویسنده و علت گردآوری کتاب، 134 نامه و سه دیباچه است که از لحاظ کلی نامه‌ها به سه دسته تقسیم می‌شوند. دستۀ اول مکاتبات و نامه‌های نویسنده است مشتمل بر 54 فقره که معمولاً با عنوان «من المؤلف» آغاز می‌شود. دستۀ دوم مکاتبات و نامه‌های خواجه محمود گاوان وزیر است که بخش عمده‌ای از کنز المعانی را در بر می‌گیرد و این نکته در این نامه‌ها جالب به نظر می‌رسد که هیچ‌کدام از این نامه‌ها در «ریاض الانشاء» نیامده است. دستۀ سوم مکاتبات پادشاهان بهمنی دکن است که مهم‌ترین آنها نامه‌هایی است که پادشاه دکن، پس از مرگ خواجه محمود گاوان، به انشاء و قلم نیمدهی نوشته است.

افزون بر این نامه‌ها سه دیباچه آمده است که نخستین آن با عنوان «هذه خطبه لرسالة الفتها فی علم صنایع الفنانین» است که بر اساس محتوای آن دیباچۀ کتابی است که به دستور پادشاه دکن، نیمدهی آن را از عربی به فارسی ترجمه کرده است. دومین دیباچه با عنوان «هذه خطبة شرح قصیدة کعب بن الزهیر فی مدح النبی» است که به زبان عربی است و آن را به "محمود شاه بن محمد شاه بن احمد شاه" تقدیم کرده است و سومین آن تحت عنوان «دیباچه شرح آداب بحث» به زبان عربی است که به خواجه محمود گاوان تقدیم کرده است.

بیشتر نامه‌ها بدون تاریخ است و برخی از آنها فقط به ذکر نام ماه بسنده شده است؛ اما قدیم‌ترین تاریخ ذکرشده در کنزالمعانی سال 877 قمری را نشان می‌دهد و تاریخ آخرین آن نیز 894 قمری است.

با توجه به اینکه بخشی از نامه‌های کنزالمعانی مربوط به سال‌های پس از قتل خواجه محمود گاوان است و از طرف دیگر سبک انشای آنها تغییر نیافته، می‌توان دریافت نیمدهی نقش مهمی در تدوین و تنظیم و انشای مکاتبات دربار بهمنی داشته و تداوم‌دهنده راه و سبک استاد خود خواجه محمود گاوان بوده است؛ به این ترتیب کنزالمعانی مکمل و ادامۀ منشآت ریاض الانشاء به شمار می‌آید.

به لحا اهمیت تاریخی، این کتاب دربردارندۀ بخشی از اطلاعات تاریخی ملوک بهمنی دکن بوده و از این نظر با توجه به ثبت رویدادهای سال‌شمار پس از قتل خواجه محمود گاوان، مکمل ریاض الانشاء محسوب می‌شود. از طرف دیگر برخی از مکاتبات مندرج در آن منحصربه‌فرد بوده و از این‌رو قابل توجه است که از آن میان می‌توان به مکاتبات خواجه محمود گاوان با امیر مکه، بصره، قطیف، احساء، هرموز و لارستان یاد کرد.

این اثر از لحاظ شیوۀ نگارش در ردیف منشآتی قرار می‌گیرد که از تکلفات انشایی و سخن‌آرایی بهرۀ کافی برده است و به عبارت دیگر نثری متکلّف، مصنوع و لغزگونه دارد. پای‌بند بودن به صنایع لفظی درک مطلب را دشوار نموده و می‌توان گفت گاه مطالعۀ کتاب برای خوانندۀ عادی کسل‌کننده می‌شود. نویسنده به مناسبت از اشعار شاعرانی چون حافظ، نظامی، جامی، سعدی، خاقانی، انوری، سلمان ساوجی، عصمت بخارایی، مسعود سعد، ابن‌یمین و دیگران بهره برده است که در این میان ابیات حافظ بیشترین بسامد کاربرد را داراست.

فهرست آیات، واژه‌نامه، ترکیب‌ها و تعبیرها، اشعار فارسی، مصرع‌ها، اشعار عربی، اشخاص، جا و مکان و کتاب‌نامه بخش‌های پایانی این کتاب را شکل می‌دهد.