معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب فرهنگی است فارسی به فارسی تألیف افضل الدین محمد بن قوام بن رستم بن احمد بن محمود بدر خزانه‌ای بکری بلخی که آن را در سال 795 هـ.ق نگاشته است.

این فرهنگ با وجود قدمتش، کمتر شناخته شده و بر فرهنگ‌های بعد از خود تأثیر چندانی نداشته و در منابع کتاب‌شناختی معرفی نشده و تاکنون بیش از شش نسخۀ خطی از آن شناخته نشده است. تنها موردی که به طور مستوفی دربارۀ مؤلف این فرهنگ و کتابش مطلبی نوشته شده، «فرهنگ‌های فارسی» سیدمحمد دبیرسیاقی است. در این کتاب آمده است: «بحر الفضایل فی منافع الافاضل تألیف محمد بن قوام بن رستم بدر خزانه‌ای بلخی کره‌ای. همین مؤلف شارح مخزن الاسرار نظامی و نیز شارح اسکندرنامۀ نظامی است. آقای نذیر احمد در مقدمۀ خود بر فرهنگ قواس تألیف بحر الفضایل را در 837 هجری نوشته اما مأخذ آن را به دست نداده‌اند که با توجه به تاریخ تألیف شرح مخزن الاسرار جای تأمل دارد. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانۀ آصفیۀ حیدرآباد دکن (زیر شمارۀ 87 مشتمل بر 72 ورق) هست اما ناقص است و تا لغت "کودن" در حرف کاف بیشتر ندارد. آخرین باب آن هم شامل کلمات هندی است که غالباً در شاعری آن زمان به کار بوده است، ولی ظاهراً این باب مربوط به بحرالفضایل نیست و چیز دیگری است. نسخه تاریخ تحریر هم ندارد. این نسخه ظاهراً زمانی در دست مرحوم داعی الاسلام مؤلف فرهنگ نظام نیز بوده است».

سعید نفیسی نیز ضمن برشمردن فرهنگ‌های فارسی، از بحرالفضایل نام برده و مؤلف آن را محمد بن قوام البلخی الکرئی و سال تألیف آن را حدود 795 هـ.ق ذکر کرده است.

بکری در این فرهنگ به دو کتاب اشاره می‌کند که از آنها در تألیف این کتاب سود جسته که عبارتند از: فرهنگ‌نامۀ اسدی طوسی و مقامات حریری.

مؤلف به غیر از بحرالفضایل سه کتاب دیگر دارد: شرح مخزن الاسرار نظامی، شرح اسکندرنامۀ نظامی و جواهر المعادن.

بحرالفضایل در دو بخش تألیف شده است: بخش اول در 28 باب است و هر حرف در یک باب به ترتیب حروف آغاز واژه‌ها، بخش دوم در چهار باب و 36 فصل است در ابواب مختلف از اصطلاحات و واژه‌ها. در این تصحیح بخش اول این کتاب آورده شده است.

از بحرالفضایل فهرست‌های نسخه‌های خطی چاپ شده کلاً شش نسخه وجود دارد که بخش دوم فقط در یک نسخه (موزۀ ملی، شمارۀ 4322) است. برای تصحیح بخش اول از عکس پنج نسخه بدین ترتیب استفاده شده است:

1. نسخۀ شمارۀ 5228 کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، از اول و آخر کامل است. خط آن نستعلیق و کاتبش عبدالقادر عرف ملامیران بن ملا عبدالرحمة است که آن را در سال چهل و یکم جلوس معلی برای بهیه کوبندرای نوشته است. این نسخه کهن‌ترین نسخۀ خطی موجود از این کتاب است. به گفتۀ مصحح کاتب این نسخه شدیداً سنّی متعصبی بوده که شیرین‌کاری‌های وی در پاورقی‌های تصحیح نمایان شده است.

2. نسخه‌ای به شمارۀ ادبیات 117 د در کتابخانۀ مرکزی و اسناد دانشگاه تهران. این نسخه در 134 برگ 13 سطری در قرون نهم یا دهم کتابت شده و چون از آخر ناقص است، تاریخ و نام کاتب ندارد. خط آن نسخ و در حرف سنباده تمام می‌شود.

3. نسخۀ شمارۀ 3269 کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران. این نسخه در 167 برگ 12 سطری و روی کاغذ فرنگی کتابت شده است. این نسخه هم از اول و هم از آخر ناقص است و در لغت مرشح (ص 477 کتاب تصحیح شده) پایان می‌پذیرد.

4. نسخۀ کتابخانۀ موسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا، خطبه را ندارد ولی از اول و آخر کامل است. خط آن نستعلیق و در صفر 1253 در دارالدولۀ کرمانشهان برای حاج آقا میرزا آقای قزوینی کتابت شده است.

5. نسخۀ شمارۀ 4322 موزۀ ملی ایران که فیلم آن به شمارۀ 1670 ف در کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران موجود است. خط این نسخه نستعلیق و کاتب آن محمدسعید قلیچ‌لی آتائی در 1028 هجری قمری برای سیف‌الدین ندرمیرزای ولغائی در 313 صفحه کتابت شده است.

در این تصحیح تک‌تک مدخل‌ها با لغت‌نامۀ دهخدا مقابله شده و اگر مدخلی در آن لغت‌نامه نیامده بود یا اگر یکی از معانی لغت در آن کتاب نبود، در پاورقی اشاره شده است.