معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مثل، جملۀ کوتاهی است که از تجربه تولد یافته و می‌یابد، مثل صدای تجربه است، جمله‌ای است مختصر و مشتمل بر تشبیه یا مضمون حکیمانه که به سبب روانی لفظ و روشنی معنی و لطف ترکیب شهرت عام یافته باشد و همگان آن را بدون تغییر یا با تغییر اندک به کار می‌برند.

گاهی در مثل معنی روشن است. ولی در ترکیب الفاظ کلماتی به کار رفته است که کاربرد مثل را در حضور جمع با محضور مواجه می‌کند. افراد محجوب در مواردی الفاظ به کار رفته را با احتیاط در حضور جمع با عباراتی نظیر: "در مثل مناقشه نیست، بلاتشبیه، دور از حضور، حاشا عن‌السامعین" و نظایر آن‌ها توأم می‌کنند و سر گوش مثل را می‌شکنند و بر زبان می‌آورند و گاه دو سه کلمه را می‌گویند و می‌گذرند. می‌دانیم که مثل در واقع "حجت" است که گفته‌اند: "اقام له مثلا"

در زبان فارسی ظاهرا اولین بار محمد حبله‌رودی از مردم حبله‌رود از دهات فیروزکوه از شمال شرقی ری، در دکن هند جامع التمثیل را در 1054ق گرد آورده، دومین مؤلف در این باره علامه دهخداست.

مؤلف امثال و حکم ترکی آذربایجانی زنده‌یاد آیت‌الله میرزا محمدعلی مدرس تبریزی خیابانی در عرصۀ علم از یکه‌تازان بود و کتاب‌هایی چون: ریحانة‌الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب در 8 جلد مشتمل بر احوال و آثار اکثر علما و فقها و فلاسفه و حکما و عرفا و شعرا و ادبا و بعضی از محدثان که جمع آنان بالغ بر 4624 نفرند که اگر خانواده‌های مصدر به ابو، ابن، و آل را هم علاوه کنیم به 4849 نفر بالغ می‌شود؛ دیگر فرهنگ نوبهار، فرهنگ بهارستان، کتابی در شرح تبصرۀ علامه حلی به نام کفایه المحصلین فی تبصره احکام‌الدین. نثر اللئالی در شرح نظم اللئالی در تجوید، کتابی مهم‌تر به نام قاموس المعارف در شش مجلد بالغ بر 4007 صفحه که دایره‌المعارفی است. در ابتدای این کتاب، رسالۀ مستقلی به نام دستور زبان فارسی نوشته‌اند که جداگانه چاپ شده است. فرهنگی به نام فرهنگ نگارستان فارسی به فارسی دارد در 5 مجلد در 3315 صفحه و دیوان معصومین که جلد دوم آن در تبریز به چاپ رسیده، بقیه برای چاپ آماده است.

آنچه درمورد مرحوم مدرس مهم‌تر از آثار ایشان است، انسانیت، دینداری، ادب، حجب و دیگر خصایص انسان‌های والاست.

امثال و حکم ترکی آذربایجانی نام یکی از تألیفات علامه فقید شادروان میرزا محمد علی مدرس تبریزی خیابانی است. مرحوم مدرس تبریزی که از چهره‌های درخشان خطۀ عالم‌خیز و ادیب‌پرور آذربایجان است در سال 1256 شمسی در تبریز چشم به جهان گشود و در آغازین ماه سال 1333 چشم از جهان فرو بست. این اختر پرفروغ آسمان مشایخ تاریخ معاصر ایران‌زمین از نوادر فضلایی است که به نقد عمر گرانمایه و به یاری هوش و حافظۀ قوی و با اهتمامی بی‌نظیر به گنجینه‌ای از علم و فضل دست یافت و به نور معرفت خویش به رفعت و مقامی بس شامخ نایل گردید و میراثی ثمین از آثار نفیس خود بر جای گذاشت. بی‌نظیری و ممتازی این دانشمند فاضل که بیشترین روزهای زندگی‌اش را به تدریس، تألیف و تربیت گذراند، جامعیت و احاطه بر تمامی دانش‌ها و فنون گوناگون زمان خود بود. این عالم عالی‌قدر علاوه بر زبان و ادبیات فارسی و عربی، فقه و اصول، فلسفه و منطق و کلام، از ریاضیات، نجوم و هیئت نیز آگاهی داشت. اما گرانقدری و امتیاز ویژۀ این فاضل بزرگوار جدا نکردن خواص از عوام در عین اشتغال به تحقیق و تدریس و نیز تشخیص ارزش و اهمیت فرهنگ عامه و تأثیر آن در تعلیم و تربیت بود. بدین‌سان این فاضل ذوفنون که آثاری وزین همچون ریحانه‌الادب، قاموس‌المعارف و غیره را به ما ارزانی داشته، از ارزش امثال و حکم که تجارب مردمی و مرده ریگ ده‌ها نسل از پیشینیان است نیز غافل نبوده جهت ترغیب ارباب درس و فحص و تأکید بر لزوم توجه به فرهنگ عامه به ثبت و ضبط آن‌ها همت گماشته است.

امثال و حکم که از منابع غنی فرهنگ‌ها به شمار می‌روند و می‌توانند مأخذ و مرجع معتبری برای پژوهش‌های دیگر علوم انسانی از جمله جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، زبان‌شناسی، مردم‌شناسی، قوم‌شناسی، بوم‌شناسی، جغرافیا، تاریخ، اقتصاد ملل و غیره قرار گیرند، از زمرۀ زمینه‌های تحقیقاتی بسیار گسترده‌ای هستند که جمع‌آوری آن به وسیلۀ یک نفر حتی به محدودۀ یک استان نیز مقدور نمی‌باشد. از این رو، مرحوم مدرس تبریزی با همۀ جامع الاطرافی و اشراف خود بر علوم و فنون متعدد و متقدم، با تألیف این اثر ما را از اهمیت امثال و حکم آگاه کرده بر لزوم گرد کردن و گرامی داشتن آنها تکیه کرده است.

نسخۀ خطی این کتاب در 307 صفحه به قطع وزیری تألیف شده است که با توجه به خط زیبا و نیز روش عالمانۀ ایشان در تدوین این اثر، به صورت عکسی در این کتاب همراه با معادل یا برگردان فارسی آن به کوشش استاد توفیق سبحانی تقدیم دوستداران فرهنگ و ادب می‌گردد.