معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نشانه‌شناسی حاصل درک نوینی از نسبت میان زبان و واقعیت است. زبان همواره به مثابۀ ابزار انسان برای بازنمایی دنیای ذهن و معنی به منظور ارتباط و بیان انگاشته می‌شد. این شیوۀ تفکر که ریشه در اندیشۀ متافیزیکی افلاطون و نظریۀ محاکات داشت، برای جهان اندیشه مابه‌ازایی محسوس قرار می‌داد که از دنیای اندیشه تقلید می‌کرد تا با ادراک انسانی همگون گردد. اما در سال‌های پایانی سدۀ نوزدهم با طرح نظریه‌های زیبایی‌گرایی و آرای نیچه، نسبت میان زبان و واقعیت واژگون شد. اندیشمندانی چون نیچه، ویتگنشتاین و هایدگر از این سخن گفتند که در واقع این زبان است که معنی و حقیقت را می‌سازد، حقیقت چیزی جز یک ساخت بلاغی نیست و هستی ما در زندان زبان گرفتار است. بر این اساس نشانه‌شناسی حوزه‌ای از دانش بشری است که در دهه‌های نخست سدۀ بیستم فهم جدیدی را از زبان و زبان‌شناسی مطرح کرد. بنابراین نشانه‌شناسی را می‌توان چنین تعریف کرد: نشانه‌شناسی بررسی، تحلیل و تفسیر کنش دلالت‌پردازی (فرآیند معناسازی) پدیده‌های عالم است. یکی از روش‌های نخستینِ نشانه‌شناسی، خواندن متن بر اساس زبان زیرین متن است. پس نشانه‌شناسی بررسی نسبت نشانه‌ها با یک ساختار و یک زبان دیرین است.

بیش از صد سال است که نقد ادبی و هنری از بررسی درون‌مایه و پیام‌های نهفته روی گردانده و به جای آن «زبان» را نشانه گرفته است. این پارادایم زبان‌شناختی در نقد از آرای فرمالیست‌ها آغاز شده است و تا به امروز در گفتمان تحلیل متن جاری است. بر پایۀ این جریان، هر متنی پیش از هر چیز «صنعتی زبانی» است و این تنها کلید درک مفاهیم و دلالت‌های متن انگاشته می‌شود. البته در طی صد سال گذشته این رویکرد دقیق‌تر، پیچیده‌تر و ژرف‌تر شد. نظریه‌های فرمالیسم جای خود را به تحلیل ساخت‌گرا دادند و در پایان قرن بیستم نقد زبان‌شناختی به پساساخت‌گرایی رسید. در بستر این سه پارادیم، رویکردهای معمول نقادانه (مانند نقد روان‌شناختی، جامعه‌شناختی، فرهنگی، بوم‌شناختی و بسیاری دیگر) در قالب تحلیل زبان متن قرار گرفتند. برای نمونه نقد فرویدی جای خود را به نقد لاکانی که تحلیلی ساخت‌گرا و پساساخت‌گرا از روان‌شناسی بود، داد و نقد مارکسیستی به تحلیل ساخت‌گرای جامعه‌شناختی آلتوسری و تحلیل گفتمانی فوکویی انجامید. نقد فرهنگی هم که در ظاهر به زمینه‌های متن می‌پردازد، از این تغییر پارادیم مصون نبود و فرهنگ را ساختاری زبانی و متنی انگاشت. در این میان نشانه‌شناسی دیرپاترین روش زبان‌شناختی تحلیلی متن باقی ماند.

این کتاب بر آن است تا بر روش نشانه‌شناسی درون رویکرد نظری پساساخت‌گرا که در دهه‌های پایانی قرن بیستم مطرح شد، تمرکز کند. برای این کار کتاب به دو بخش تقسیم می‌شود. در بخش نخست اصول بنیادی نقد نشانه‌شناسی را که پیش از هر چیز درون رویکرد ساخت‌گرا شکل گرفت در جستار یک تشریح می‌شود و در دو جستار بعدی به نشانه‌شناسی پساساخت‌گرا پرداخته می‌شود. بخش دوم این کتاب مجموعه جستارهای نقد عملی نگارنده در حوزه نشانه‌شناسی پسا ساخت‌گرایی است که قبلاً به چاپ رسانده بوده است. البته زمینۀ اصلی نگارش این جستارها به هم‌اندیشی‌های نشانه‌شناسی در سال‌های گذشته باز می‌گردد. برخی از جستارهای کتاب هم متن‌های پیاده شده از سخنرانی‌های ایرادشدۀ نگارنده در سال‌های گذشته است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

نظریه و روش:

درآمدی به نشانه‌شناسی

نشانه‌شناسی پساساخت‌گرا: نظریه

نشانه‌شناسی پساساخت‌گرا: روش

نقد:

نقاشی: آیا این یک پیپ هست یا نیست؟ تحلیل دو تابلوی رنه مگریت

عکس: از نشانه‌شناسی تا واسازی عکس: تحلیل آثار عکاسان ایرانی در نمایشگاه پنجره‌های نقره‌ای

عکس: نشانه‌ها در آینۀ عکس‌های ریکاردو زیپولی با عنوان ونیز در پنجره‌ها

معماری: نشانه‌های فرهنگی خانه‌های تاریخی کاشان

ادبیات: نشانه‌های متن در هزارتوی شهر

ادبیات: عشق متنی روی پیاده‌رو: تحلیل مجموعه داستانی از مصطفی مستور

نمایش: نامه‌های بی‌نشانی در افرا یا روز می‌گذرد، اثر بهرام بیضایی

فیلم: آستانه‌های متن در عنوان‌بندی فیلم

فیلم: آفاق، نشانۀ خارج از مرکز در فیلم نرگس اثر رخشان بنی‌اعتماد

فیلم: بازی نشانه‌ها در سینمای عباس کیارستمی

فیلم: امیروی دونده، در کشمکش میان طبیعت و فرهنگ، ساختۀ امیر نادری

نشانی جستارها