معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

وقتی از جایگاه زن در ادوار تاریخ ایران سخن گفته می‌شود، دانشی به چالش کشیده می‌شود که آشکارا اهداف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، روان‌شناختی و حتی زبان‌شناسی را در پی دارد. نقش و مقام و منزلت زن در تاریخ چندان مورد علاقه برای بررسی موشکافانه نبوده است. در سرزمینی که بیشتر نوشته‌های تاریخی‌اش شرح زندگی پادشاهان مرد است و معیار این نوشته‌ها مردانه و بر اساس علایق و دیدگاه‌های مردان بوده، نقش تاریخی زنان پنهان و خاموش مانده و به جایگاه زنان در قلمرو تاریخی و تأثیرگذاری آنان در عرصه‌های خصوصی و عمومی آنگونه که باید توجهی نشده است.

تمدن امروزی بر پایه فرهنگ‌ها، آداب و رسوم، مذاهب و علوم و تمدن‌های گذشته شکل گرفته و بنا شده است. با مطالعۀ آثار به‌جامانده از اقوام کهن، می‌توان تحلیل دقیق‌تری از تمدن و فرهنگ خود داشته باشیم. این آثار ارزشمند ما را از اهمیت نقش زنان در جنبه‌های مختلف زندگی اجتماعی آگاه می‌کنند؛ زیرا جایگاه زن در قالب نیمه‌ای از پیکر انسانی که زاینده نیمه دیگر است، فراتر از قوم و ملت و نژاد و تبار قرار دارد.

مادربودن بنیادی‌ترین ویژگی زن است. این مادر نقش مهمی در برپایی تمدن بشری داشته و باید بداند، در پهنه زمین نخستین خانه را او ساخته، نخستین بذر را او افشانده و نخستین ظرف را او شکل داده و در گستره تاریخ نیز نخستین انقلاب نوسنگی در کشاورزی توسط او به وقوع پیوسته است. همین امر منجر به عدم تعادل وظایف میان زن و مرد شد و به نوعی برتری اجتماعی زنان بر مردان را در جوامع اولیه فلات ایران پدید آورد. در این دوره زنان در امور زندگی چنان سیطره یافتند که صورت ایزدگونه یافته و نماد پرستش شدند؛ از این‌رو مادر و سرور طبیعت شناخته شد؛ کیش پرستش «زن ایزدان» و مظاهر «ایزدبانویی» و «الهه مادر» قداست یافت؛ او مظهر باروری و حاصلخیزی و برکت شمرده شد و زن جلوه‌ای آسمانی گرفت. نگاره‌ها و پیکرک‌ها و تندیس‌هایی از نماد زایش و قدرت او ساخته شد. در این دوران زنان افزون بر کشاورزی و پرداختن به اموری چون دام‌پروری، به کوزه‌گری، نخ‌ریسی، بافندگی، خمیرگیری، پختن نان و نواختن ساز می‌پرداختند که همگی تأکیدی بر نقش اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زنان است که با تصاویر حک‌شده بر مهرها و ظروف به‌جامانده از آن دوران قابل اثبات است.

اما این برتری پایدار نماند؛ چراکه در روند حوادث گوناگون، زن جایگاه خود را از دست می‌دهد. به ویژه با ورود آریایی‌ها به این سرزمین که سازمان اجتماعی و ارزش‌های فرهنگی آنها بر پایۀ نظام پدرسالاری و مردمحوری بود و مواجه‌شدن ایشان با فرهنگی زن‌سرور که خاص بومیان منطقه بود، کم‌کم ارزش‌های جامعه حاکم باعث رنگ‌باختن قداست زن و محو نقش الهه‌ها و مقام و پایگاه زن در اجتماع کهن شد و از شکل پرمحتوای اسطوره به داستانی افسانه‌ای بدل شد. در این مسیر بسیاری از ارزش‌های مادرسالارانه دگرگون و از عزت وجودی زن که مرکز و محور اسطوره بود، کاسته می‌شود.

به هر حال این تحقیق و تکاپو برای یافتن هویت و سرشت نوع بشر اولیه و نقش و وضع زن از ابتدای حضورش در جهان هستی است. اما جستجو در گذشته‌های دور و اوراق پاره شده، گمشده و گاه نوشته نشده تاریخ و استناد به یافته‌های انسان‌شناسی و باستان‌شناسی در پی هویت راستین زن و اثبات قدرت زنانه در گذشته‌ها، به خودی خود راهگشای مشکلات امروز زنان نیست. این واپس‌نگری برای یافتن راهی به سوی آینده است. این نوشتار پژوهشی است دربارۀ جنبه‌های مختلف برخورد با زنان در ادوار تاریخی و پیش از تاریخ که از لابلای متون و منابع اصیل تاریخی و ادبی استخراج شده و تا حدممکن با نگاهی به دورترین چشم‌انداز تاریخ ناگفته‌ها و نادیده‌ها را تحلیل و بیان می‌کند. در این کتاب سعی شده با الگویی منسجم و هدفمند نقش زن ایرانی در گستره تاریخی مورد بررسی و مداقه قرار گیرد.

کتاب در شش بخش است که هر بخش به دو فصل تقسیم شده است. در فصل اول هر بخش جنبه‌های تاریخی هر سلسله و جای پای زن در تاریخ مورد تحقیق و پژوهش واقع شده و فصل دوم بازگوکنندۀ چالش‌ها و تنش‌هایی است که در گذر روزگار گریبانگیر زنان زیادی بوده و به موضوع‌هایی چون اعتقادات و باورها، ازدواج با محارم و تعدد زوجات و بالاخره جنگ و لشکرکشی‌ها و چگونگی به اسارت بردن زنان و قوانین حاکم بر هر سلسله پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

بخش اول

فصل اول: زن در دوران ماقبل تاریخ ایران

فصل دوم: شاهنشاهی ایلام در سپیده‌دم تاریخ

بخش دوم

فصل اول: مهاجرت آریایی‌ها به ایران و تشکیل نخستین حکومت آریایی

فصل دوم: جایگاه و موقعیت زنان در دوره مادها

بخش سوم

فصل اول: طلوع هخامنشیان

فصل دوم: تهاجم اسکندر مقدونی به ایران

بخش چهارم

فصل اول: جانشینان اسکندر

فصل دوم: نقش زنان دربار در عزل و نصب پادشاهان سلوکی

بخش پنجم

فصل اول: اشکانیان

فصل دوم: زنان دربار اشکانیان

بخش ششم

فصل اول: ساسانیان

فصل دوم: جایگاه اجتماعی زنان در جامعۀ ساسانی