۳۱۹۹
۵۹۱
مظالم ترکان خاتون

مظالم ترکان خاتون

پدیدآور: حیدرعلی کمالی مصحح: با مقدمه محمد پارسانسب و بازخوانی و ویرایش مهری لطیفی ناشر: تمدن علمیتاریخ چاپ: ۱۳۹۴مکان چاپ: تهرانتیراژ: ۳۳۰شابک: 9ـ8ـ94345ـ600ـ978 تعداد صفحات: ۶۸

خلاصه

داستان مظالم ترکان خاتون، جزو نخستین تجربیات رمان‌نویسی ایرانیان محسوب می‌شود.

معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

 

حیدرعلی کمالی (تولد: 1248.ش در ابرقو ـ وفات: 1315.ش در تهران)، شاعر، نویسنده و منتقد مشروطه‌خواه، تا سن بیست‌وسه سالگی از تحصیل علم بی‌بهره بود. پس از آن در مدتی کوتاه خواندن و نوشتن فارسی را آموخت و به شعر و ادبیات علاقه‌مند شد و چون در گفتن شعر، صاحب ذوق بود، به انجمن ادبی اصفهان راه یافت. اشعاری سرود و در میان اقران خود به شهرت رسید. بعدها، به تهران آمد و با آزادی‌خواهان عصر مشروطه آشنا شد و همزمان با انقلاب مشروطه در ایران، وارد مبارزات سیاسی گردید و اشعاری تند و کوبنده در راه به دست آوردن مشروطه و آزادی سرود و در نشریات آن زمان، مانند بهار، ایرانشهر و ارمغان به چاپ رساند. شعر کمالی سرشار از روح سلحشوری، حمیت ملی و قومی بود و اشعار وطنی او تأثیر بسیاری بر اذهان مردم گذاشت. حیدرعلی کمالی در سال 1267 قمری، روزنامه پیکار را در تهران منتشر کرد. این روزنامه که ارگان حزب اجتماعیون اعتدالیون (سوسیالیست انقلابی) بود، پس از مدتی تعطیل شد. پس از کودتای اسفند 1299، وی مدت‌ها از سیاست کناره گرفت تا این که در مجالس نهم و دهم، به وکالت انتخاب شد.

از آثار کمالی، علاوه بر رمان گونه مظالم ترکان خاتون، رمانی دیگر با عنوان افسانه تاریخی لازیکا در دست است. عبدالحسین زرین‌کوب معتقد است که رمان تاریخی فارسی، از محمدباقر میرزا خسروی تا شیخ موسی نثری همدانی، یحیی دولت‌آبادی، صنعتی‌زاده کرمانی و رحیم‌زاده صفوی، تکاملی پیدا نکرده، مگر در آثار حیدرعلی کمالی.

حسن میرعابدینی نیز، داستان‌های تاریخی کمالی را به سبب برخورداری از شم تاریخی صحیح و پرداخت زیبای شخصیت‌ها، ستوده است. از کمالی، علاوه بر آثار داستانی، دیوان شعری برجاست که به همت خان ملک ساسانی در استانبول به چاپ رسیده است. وی هم‌چنین، گزیده‌ای از دیوان صائب فراهم آورده است.

کمالی این داستان تاریخی را نخستین بار در سال 1307.ش، در مجله آینده، شماره‌های 19، 21، 22 و 23، در 43 صفحه به چاپ رساند. اگر چه کمالی در این داستان، واقعه جنگ سلطان محمد خوارزمشاه با مغولان را گزارش می‌دهد، اما محوریت داستان بر شخصیت ترکان خاتون، مادر سلطان محمد خوارزمشاه، نهاده شده است. علاوه بر این شخصیت زن، اشخاصی چون فرخ‌زاد، بی‌بی خانم، روشن‌ملک، سلطان محمد خوارزمشاه و سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه نیز در داستان ایفای نقش می‌کنند.

در یکی از روز‌های سال 615.ق، جوانی به نام فرخ‌زاد به شهرآباد و با صفای ری وارد می‌شود و در خانه بی‌بی خانم منجم فرود می‌آید. این جوان که از ذکور خانواده حسام‌الدوله تاش، سپهسالار نوح سامانی و غلام خاص سلطان محمد خوارزمشاه است، ماموریت دارد تا نظر بی‌بی‌خانم منجم را درباره سعد و نحس ایام و چگونگی اوضاع افلاک و سیارات، دریافت و به شاه ابلاغ کند تا شاید شاه که اینک نگران هجوم سپاه مغول است آرامشی یابد. بی‌بی‌خانم در پاسخ، نامه‌ای مبنی بر آشفتگی اوضاع می‌نویسد و از فرخ‌زاد می‌خواهد که به طور شفاهی به شاه بگوید که باعث این همه بدبختی و هجوم دشمن، ترکان خاتون است که به دستور او سر تجار چنگیز را بریده‌اند. این جوان، به سبب ساده‌لوحی عین پیغام بی‌بی‌خانم را به شاه ابلاغ می‌کند و در همان روز، به دستور ترکان خاتون، دستگیر و در قلعه اورگنج محبوس می‌شود. با حبس او، نامزدش، روشن ملک ـ دختر حاجب دربار ـ بیمار و بستری می‌شود. لیلی‌بگم، دایه مادر فرخ‌زاد، بر آن می‌شود تا وسیله شفاعتی به دست آورد و فرخزاد را از زندان رهایی بخشد، ولی توفیقی نمی‌یابد. از طرف دیگر، هر روز بر وخامت اوضاع کشور افزوده می‌شود؛ سلطان محمد و پسرش جلال‌‌الدین از اورگنج با لشکری انبوه بیرون می‌روند تا در برابر چنگیز مقاومت کنند. سلطان محمد، خود در نیمه راه به نیشابور می گریزد و به مردم نیز فرمان فرار می‌دهد و پسر را در جنگ با چنگیز تنها می‌گذارد. لیلی‌بگم، در نهایت، برای رهایی فرخ‌زاد به قلعه الموت سفر می‌کند و از آن‌جا مدد می‌خواهد. لیکن در راه بازگشت بیمار می‌شود و می‌میرد. از سوی دیگر، ترکان خاتون از سلطان محمد نامه‌ای دریافت می‌کند که در آن از او خواسته شده است تا افراد حرمسرا را برداشته با خود به ناحیه مازندران بشتابد. بنابراین پیش از حرکت دستور می‌دهد نامداران محبوس در قلعه اورگنج را در جیحون بریزند. این فرمان اجرا می‌شود. روشن ملک نیز با آگاهی از مرگ فرخ‌زاد، خود را در آب می‌اندازد. با مرگ فرخ‌زاد، قهرمان شکست خورده داستان و دلداده‌اش، داستان پایان می‌گیرد.

داستان مظالم ترکان خاتون، جزو نخستین تجربیات رمان‌نویسی ایرانیان محسوب می‌شود؛ به همین دلیل، از پختگی و انسجام کافی برخوردار نیست. نکته دیگر این‌که، این داستان، در حقیقت، نه یک رمان تاریخی، بلکه یک داستان نیمه‌بلند تاریخی در چهل‌وسه صفحه است؛ از این رو، نویسنده هرگز فرصت شرح و بسط کامل وقایع را نداشته، به اجمال تمام از آن عبور کرده است. با این همه، در همین صفحات محدود و با تمرکز بر بخشی از زندگی ترکان خاتون و عشق دو دلداده (فرخ‌زاد و روشن‌ملک)، توانسته است داستانی خواندنی از اوضع عصر خوارزمشاهی عرضه کند و از نقش زنان در حکومت‌های ایرانی ـ اسلامی، پرده بردارد.

نویسنده این کتاب نیز همچون سایر نویسندگان رمان‌های تاریخی، غالباً از جنبه‌های رمانتیک داستان‌های تاریخی، حادثه‌پردازی‌ها و هیجان‌آفرینی‌های کاذب این‌گونه آثار، برکنار نیست و بخش اعظم داستان خود را به گزارش شکوه و شکایت‌های دو دلداده، اختصاص می‌دهد. کمالی، چنان به شخصیت‌پردازی اعتقاد و یا از آن آگاهی ندارد؛ مثلاً زنی همچون ترکان خاتون ـ که عنوان کتاب هم به نام اوست ـ در داستان نقشی فرعی ایفا می‌کند و در تمام داستان، تنها دو یا سه فرمان از سوی او صادر می‌شود. فرخزاد شخصیت اصلی دیگر داستان نیز که لازم است جوانی پرشور و مقاوم تصویر شود، شاهزاده‌ای سست عنصر معرفی می‌گردد که تنها آرزویش، به دست آوردن روشن‌ملک است. او اگر چه اصل و نسب خود را به زیاریان می‌رساند، لکن جوانی عافیت‌طلب است. روشن‌ملک هم همین‌طور عاجز و درمانده است. او نیز به جای اینکه نماینده زنان ایرانی باشد و در برابر گرفتاری‌ها، شکیبایی ورزد، به سرعت عنان اختیار خود را از دست می‌دهد، بیمار می‌شود و هذیان می‌بافد و پس از مرگ دلدار، خود را به جیحون می‌افکند و از این زندگی پست و بی‌مقدار که سقف و دیوارهایش را با تار و پود بدبختی ساخته‌اند، رها می‌شود.

نویسنده در مواردی و در جای‌جای داستان، با آوردن جملات و عباراتی خاص، به بیان عقاید خود می‌پردازد، از خرافه‌پرستی شاه و رعیت سخن می‌گوید که با عتقاد به تأثیر کواکب و سیارات در سرنوشت انسان، دست از اقدام می‌کشند و با ضعف و زبونی، میدان را به مغولان واگذار می‌کنند. در مواردی هم با اشاره به مبارزات کسانی چون جلال‌الدین خوارزمشاه، قایرخان و ....، به تحلیل تاریخ می‌پردازد و سلطان محمد را محاکمه می‌کند که با گماشتن  چنین سرداران نالایقی، زمینه شکست خوارزمشاهیان را فراهم کرده است.

فهرست مطالب کتاب:

1. فرخ‌زاد

2. روشن‌ملک

3. لیلی‌بگم

4. محبس

5. خانه حاجب

6. یاس

7. مرگ

نظر شما ۱ نظر

منابع مشابه بیشتر ...

خاطرات تاج‌السلطنه

خاطرات تاج‌السلطنه

زهرا خانم (تاج‌السلطنه) دختر ناصرالدین شاه قاجار

خاطرات تاج‌السلطنه یگانه و سندی ماندگار از دربار و وضعیت ایران در دوران ناصرالدین‌شاه قاجار است؛ پاد

بُحیره؛ در حکایت‌نویسی و عجایب‌نگاری (سه جلد)

بُحیره؛ در حکایت‌نویسی و عجایب‌نگاری (سه جلد)

میرمحمدهاشم بیگ فزونی استرآبادی

میرمحمدهاشم‌بیگ فزونی استرآبادی، نویسندۀ این کتاب، پسر جلال‌الدین نقاش، از نویسندگان و شاعران سدۀ یا

دیگر آثار نویسنده

افسانه تاریخی لازیکا

افسانه تاریخی لازیکا

حیدرعلی کمالی

رمان تاریخی یا افسانۀ تاریخی لازیکا نوشتۀ حیدرعلی کمالی (1248 ـ 1315 شمسی) شاعر و نویسندۀ مشروطه‌خوا