معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نسخه‌های خطی اسلامی تاکنون در شکل کتاب‌هایی دست‌نویس بررسی شده است. نخستین و اولویت در این بررسی آنها را به عنوان ابزار اندیشیدن در نظر می‌گیرد نه اینکه خود آنها را به عنوان موضوعات بررسی در نظر بگیرد. حتی برخی اسلام‌شناسان امروزه اساساً و پیش از هر چیزی به موضوع روشنفکرانۀ این کتاب‌ها علاقمندند و نه ضرورتاً به درک فرایند نسخه‌برداری، انتقال متن و روش‌های دست‌نویسی.

پژوهش‌های بسیاری باقی مانده است تا تقریباً به همۀ جنبه‌های نسخه‌شناسی و خوشنویسی اسلامی پرداخته شود. در این کتاب برای کامیابی، روی گردآوری اطلاعات مناطق مختلف و دوره‌های تاریخی متمرکز شده است. ما نمی‌توانیم از تاریخ و تکامل خطوط مختلف در نسخه‌های خطی اسلامی چشم‌اندازی کامل داشته باشیم، مگر اینکه این تحقیق نخست راهبری شود. اینجاست که محقق نسخه‌های خطی اسلامی با دو منبع اصلی اطلاعات روبرو می‌شود؛ از یک‌سو آثاری وجود دارد که اشخاص درگیر در تهیۀ نسخه‌های خطی به وجود آورده‌اند و از سویی دیگر خود دست‌نوشته‌هاست. پرسشی که نیاز به پاسخ دارد این است: آنهایی که نسخه‌های خطی را به وجود آوردند، دربارۀ کار خودشان چه می‌گویند و نظر آنها با نمونه‌های موجود چگونه مطابقت می‌کند؟ به سخن دیگر نظریه‌پردازی با تجربه‌گرایی مواجه شده است. اگرچه تئوری گاهی می‌تواند برای تقابل با واقعیت دم دستی خود را نشان دهد لیکن اجتناب از یا حقیرشدن این سنت غنی اسلامی شاید اشتباهی فاحش باشد. افزون بر این نباید نسخه‌های خطی عربی دست‌نویس را جداگانه در نظر گرفت. نخست نسخه‌های خطی عربی بسیاری را فارسی‌زبانان و ترک‌زبانانی نسخه‌برداری کرده‌اند که ردپای خودشان را هم در به‌کارگیری رسوم محلی خود به جا گذاشته‌اند هم این کار را در یادداشت‌ها و گزارش‌های نسخه‌های خطی گوناگون، به خصوص در مقدمه‌های ارزشمند موجود با به‌کارگیری زبان‌های بومی خود انجام داده‌اند؛ بنابراین آگاهی از زبان‌های فارسی و ترکی و سنن نسخه‌های خطی سودمند است.

دوم: بسیاری از رسومات در نسخه‌شناسی و خوشنویسی اسلامی همچنین در سنن دیگر مانند عبری، یونانی و لاتینی هم دیده می‌شود. بنابراین آگاهی از اصطلاح‌شناسی صحیح و تکنیک‌های بررسی مورد استفاده در نسخه‌های خطی غیراسلامی واجب است.

سوم: مطالعۀ نسخه‌های خطی اسلامی نمی‌تواند تماماً بدون داشتن زمینۀ کافی در فقه‌اللغۀ اسلامی به شایستگی انجام شود یا فهمیده شود و یاری گرفتن از حوزه‌های مشابهی مانند کتیبه‌ها (حکاکی روی سطوح مختلف)، تدبیر (بررسی مدارک شامل نامه‌نگاری و کاغذشناسی) و تاریخ هنر. افزون بر آن تحقیق در نسخۀ خطی اسلامی ضرورت‌های را ایجاب می‌کند؛ نه تنها یک زمینۀ منسجم در موضوعات نسخه‌شناسی و خوشنویسی متنوع بلکه همچنین آشنایی با حوزه‌های تخصصی پژوهش مانند فیلیگرانولوژی (مطالعۀ ته‌نقش‌های مربوط به نسب‌شناسی و نشان‌های خانوادگی)، سیگیلوگرافی یا سفراجیستیک (مطالعۀ مهرها و حکاکی‌های روی مهر) و کریپتوگرافی (مطالعۀ یادداشت‌ها و نگاره‌ها با الفبای رمزی) و اونوماستیک و پروسوپوگرافی (مطالعۀ نام‌های خانوادگی) و سرانجام اینکه محقق نباید فراموش کند کتاب‌های چاپ سنگی هم شاید برای مطالعۀ خوشنویسی سدۀ میانی سودمند باشد.

بنابراین این کتاب یک فهرست عمومی اجزاء گوناگون یا جنبه‌هایی از مطالعات نسخه‌های خطی اسلامی است. در واقع تألیف این تک‌نگاری نه اینکه به عنوان گزارش پیوسته و منسجم موضوع خوشنویسی و نسخه‌شناسی تلقی شود، بلکه به عنوان کمکی به دانش‌آموزان و پژوهش‌گرانی است که اغلب در برابر دنیایی از نسخه‌های خطی رازآمیز و زبان تکنیکی متعلق سردرگم می‌شوند.

این کتاب به صورت الفبایی موضوعی یا مفهومی مرتب شده است. کتاب سرشار است از توضیحات تصویری نمونه‌هایی از نسخه‌های خطی و بیش از پنجاه رح. در ادامۀ ترتیب الفبایی تعدادی ضمیمه وجود دارد که هم واژه‌های اختصاری، اشکال حروف، عناوین سوره‌ها و آثار ارجاعی عمده و راهنمایی برای توصیف نسخه‌های خطی و همچنین نمودارهای خاندان‌ها و دوره‌های تاریخی عمده را شامل می‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

سپاس‌گزاری مؤلف و مترجم

دیباچۀ مؤلف و مترجم

یادداشتی دربارۀ نسخه‌برداری

ترتیب الفبایی مدخل‌ها (A-Z)

ضمیمۀ 1: علائم اختصاری و آثار ارجاعی

ضمیمۀ 2: اختصارات غیرتخصصی

ضمیمۀ 3: اَشکال حروف اصلی عربی بر اساس متون مربوط به خوشنویسی دورۀ مملوکی و عثمانی

ضمیمۀ 4: نمودار1: تقویم اسلامی ـ مسیحی

ضمیمۀ 5: نمودار 2: دوره‌های تاریخی عمده

نمایه‌ها