معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دربرگیرندۀ 59 مقاله، سه سخنرانی چاپ‌شده و یک سخنرانی چاپ نشده از استاد راشدمحصل است که بنابر موضوع، به هشت بخش تقسیم شده است: بخش اول (فرهنگ ایران از گذشته تا امروز) شامل هفت مقاله، یک سخنرانی چاپ شده و یک سخنرانی چاپ نشده است. «از گذشته‌ها ....» به وضعیت اجتماعی روستای افضل‌آباد ـ زادگاه مؤلف ـ می‌پردازد که در آن مسئولیت‌ها و وظایف هر یک از سه طبقۀ اجتماعی (به فارسی رسمی: ارباب، کشاورز، خوش‌نشین) و آیین دروگری و خرمن‌کوبی ـ از آیین‌های بسیار دل‌پسند روستایی ـ شرح داده شده و توضیحاتی واژه‌شناختی دربارۀ اصطلاحات مربوط به آنها آمده است.. در «انسان در ایران باستان» دربارۀ فرهنگ هند و ایرانی و مفهوم اسطوره بحث مختصری شده، به منظور شناخت آدمی، اسطورۀ آفرینش ایرانی بر اساس متون پهلوی توضیح داده شده است. سپس نیروهای تشکیل‌دهندۀ وجود انسان و سه وظیفۀ آدمی در جهان شرح داده شده است. مقالۀ «برات، براتی» توضیح مراسمی است که در ماه شعبان برای مردگان در روستای افضل‌آباد برگزار می‌شده است. مؤلف با استناد به متن‌های فارسی میانه و روایات زردشتی ارتباط این آیین را با فروردیگان نتیجه‌گرفته‌اند. در «پاییدن مرز به روایت متن‌های دینی زردشتی» به اختصار به اسطورۀ پاییدن مرز در اساطیر پهلوانی، اسطورۀ آرش، در متن اوستایی تیشتر یشت، دو متن پهلوی "ماه فروردین، روز خرداد" و "مینوی خرد" و متن‌های فارسی نواشاره، اسطورۀ دینی پاییدن مرز به وسیلۀ گاوی که با نیروی اعجاب‌انگیز مرز ایران و توران را مشخص و پیامبری زردشت را پیش‌بینی می‌کند، بر اساس متن پهلوی بررسی شده و هماهنگی‌های روایت دینی و اسطوره‌ای پهلوانی توضیح داده شده است. «خط‌های ایران باستان» توضیحاتی است دربارۀ شکل‌گیری و تحول خط‌های گوناگونی که از دورۀ هخامنشیان تاکنون در سرزمین پهناور ایران رواج داشته است. «سروش، ویژگی‌ها و جایگاه او در آیین مزدیسنی» ویژگی‌ها و وظایف ایزد سروش را در "گاهان"، "اوستای جدید"، متن‌های فارسی میانه، روایت‌های دینی زردشتی و متون ادبی فارسی بررسی می‌کند. «سیمرغ و درخت بس تخمه: با بحثی مختصر دربارۀ واژۀ سیمرغ آغاز شده است. بنابر شواهد اوستایی و پهلوی، اسطورۀ "سیمرغ و درخت بس/ همه تخمه" درختی اساطیری در میان دریای فراخکرد، با توجه به نقش درمانگری سیمرغ بررسی می‌شود.‌ موضوع «گذر آدمی از گیتی به مینو، بنا بر متن‌های اوستایی» مرگ و سرشت انسان پس از آن است. «نوروز بزرگ‌ترین جشن ایرانیان» زیر چهار عنوان این جشن را بررسی می‌کند: جشن و آیین‌های ایرانی و انواع آن، چگونگی پیدایی نوروز و منشأ آن، روزهای برگزاری این جشن و آیین‌های گوناگون نوروزی بر اساس متون ایرانی و تحقیقات پژوهشگران. و بالاخره در «هویت ایرانی و پیوند آن با فرهنگ ملی و زبان فارسی» مفهوم هویت توضیح داده شده است.

بخش دوم (ریشه‌شناسی و اشتقاق) شامل هشت مقاله است. در «بیرجند، ریشۀ واژه و اشتقاق لغوی آن» با توضیح تقسیم‌بندی‌های جغرافیایی دورۀ باستان ایران، واژۀ بیرجند ریشه‌شناسی شده است. در «چوب برگ شکسته» واژۀ برگ با توجه به واژه‌ای در زبان سنسکریت و چند عبارت در گویش افضل‌آباد که در آنها واژۀ برغ به کار رفته ریشه‌شناسی شده است. در «درباره چند واژه کهن فارسی» هفت واژۀ فارسی که در فرهنگ عربی ـ فارسی تاج المصادر آمده، ریشه‌شناسی شده است. در «درباره ریشه دو واژه فارسی» واژه‌های سرادق که در قرآن کریم آمده و شهروز ریشه‌شناسی شده است. «دربارۀ ریشه و اشتقاق چند واژۀ کهن فارسی» اختصاص به ریشه‌شناسی هشت واژۀ فارسی به‌کاررفته در لغت فرس و تاریخ سیستان است. در مقالۀ «ریشه‌شناسی چند نام جغرافیایی در بیرجند» نویسنده با توجه به نکته‌های فرهنگی و زبان‌های ایران باستان دربارۀ چند نام جغرافیایی (رشته، کوه، روستا) توضیحات ریشه‌شناختی ارائه داده است. در مقالۀ «سجیل» به ریشه‌شناسی این واژه که در قرآن آمده پرداخته شده است و نویسنده این کلمه را واژه‌ای ایرانی به معنای گل سخت می‌داند. آخرین مقالۀ این بخش با عنوان «سیوند، ریشه و اشتقاق آن» ریشه‌شناسی سیوند واقع در استان فارس است.

بخش سوم (گویش‌شناسی) شامل چهار مقاله است: در «تجلی گویش‌های فارسی در تفسیرهای فارسی قرآن مجید» مؤلف با استفاده از کتاب "فرهنگ‌نامۀ قرآنی" که واژه‌های 142 نسخۀ خطی تفسیر قرآن را دربر دارد، چند واژه و تکواژ که نوعی بستگی به گویش‌های فارسی داشته را بررسی کرده است. «گویش بیرجندی» مقاله‌ای است دانشنامه‌ای که این گویش به اختصار در آن معرفی شده است. در مقالۀ «واژه‌ها و ترکیب‌های گویشی در دیوان حکیم نزاری» تمام موارد گویشی به‌کاررفته در این دیوان، گردآوری شده و با ذکر شاهد معنای آنها مشخص شده است. در آخرین مقالۀ این بخش با عنوان «واژه‌های کهن و گویشی در البلغه» 44 واژۀ کتاب "البلغه" نخستین فرهنگ عربی ـ فارسی از نظر ساخت و ریشه‌شناسی بررسی شده و چنانچه صورت گویشی داشته‌اند، ذکر شده است.

بخش چهارم (زبان و ادبیات ایرانی) دارای سه بخش زیر است: بخش «اوستایی» یک مقاله را شامل می‌شود: «یسن سی‌ام اوستا، تأکید بر اختیار و اراده» ترجمه و تفسیری از این سرود گاهانی است؛ کارهای آدمی منشأگرفته از ازادۀ خود اوست و با گزینش نیک یا بد نیکبختی یا شوربختی خود را به دست خویش رقم می‌زند. در بخش «پهلوی» شش مقاله آمده است: مقالۀ دانشنامه‌ای «ارداویراف‌نامه» به توضیح سبب تألیف کتاب، زمان نوشتن و موضوع آن می‌پردازد. «دربارۀ ارداویرارنامه» نام و شخصیت ویراز، موبد زرتشتی را توضیح داده، مطالب کتاب را به اختصار بیان می‌کند. «دربارۀ حماسۀ زریر» مقالۀ مفصلی است دربارۀ همسانی‌ها و ناهمسانی‌های این داستان در سه مأخذ: متن پهلوی، شاهنامه و غرر السیر از نظر پیکرۀ داستان و توالی رویدادها، قهرمانان و نقش آنها، تجلی آیین‌ها و سنت‌ها، آرایش و توصیف صحنه‌ها و همانندی‌های لفظی. در «دربارۀ شیوۀ نگارش کتاب وزیدگی‌ها» ویژگی‌های نثر زادسپرم به اختصار بیان شده است. نثر این متن پهلوی با نثر فارسی دری سده‌های نخستین در بسیاری ویژگی‌ها قابل قیاس است. در «دربارۀ عبارتی از داستان گرشاسب» چند واژه و جملۀ این نوشتۀ پهلوی که نادرست خوانده شده، با توجه به اوستا، متن‌های دیگر پهلوی و روایت‌های فارسی زردشتی اصلاح شده است. «واژه‌ای خوانده نشده در کتاب مینوی خرد» دربارۀ واژه‌ای نادرست خوانده شده در پرسش پنجم این متن پهلوی است که در مطالبش مبتنی بر وندیداد سوم است. در بخش فارسی نیز سه مقاله آمده است: «دربارۀ ویژگی‌های تفسیر شنقشی» واژه‌هایی که مانند آنها در نوشته‌های فارسی میانه وجود دارد، واژه‌های کهن فارسی، واژه‌های ناشناخته، واژه‌های گویشی و تحول آوایی واژگان این تفسیر فهرست و توضیح داده شده است. "عجم زنده کردم بدین پارسی" توصیف و توضیح اوضاع و احوال زمانۀ فردوسی، انگیزۀ او در سرودن "شاهنامه" و چیستی آن است؛ نگرش فردوسی نسبت به شهریاری، تقدیر، مردانگی و پهلوانی، میهن‌دوستی، خرد، داد و سنت‌های خانوادگی بررسی می‌شود. بحث اصلی "نوروزنامه" بررسی توصیف‌هایی است که در کتاب برای پدیده‌های مادی و معنوی برگزیده آمده است؛ استاد این مبحث را با آنچه در "ویسپرد" آمده، مرتبط دانسته‌اند.

بخش پنجم (زبان و ادبیات هند باستان) چهار مقاله را در بردارد: در "دربارۀ برگردان سنسکریت اوستا" – که تنها مقاله به زبان فارسی در این زمینه است – متن اوستایی، زند و سنسکریت نخستین بند "یسن" بیست و هشتم به گونۀ سنجشی بررسی و ویژگی‌های کار مترجم سنسکریت، نیریوسنگ، برشمرده شده است. در "دربارۀ داستانی از پنچه تنتره" زوایت سنسکریت یک داستان از کتاب "پنچه تنتره" ترجمه و تحلیل شده، با روایت "کلیله و دمنه" و "داستان‌ها بید پای" و دو روایت هندی مقایسه و همسانی‌ها و ناهمسانی‌ها شرح داده می‌شود. "سرودی در ستایش اپام نپات" سرودی ودایی را که مختص اپام نپات است، ترجمه و تفسیر می‌کند و با باورهای ایرانی دربارۀ این ایزد می‌سنجد. "کودک و گردونه" ترجمه و تحلیل و تفسیر سرودی ودایی است که گفت‌وگو میان کودک و پدر است؛ کودکی که به جهان جم رفته و پدر خویش را می‌جوید.

بخش ششم (شخصیت‌شناسی) دو زیربخش دارد: زیربخش نخست (شخصیت‌های اسطوره‌ای و باستانی) شامل هفت مقاله است: "ارداویراز" مقالۀ دانشنامه‌ای مختصری است دربارۀ نام این موبد زردشتی و شخصیت و زمان زندگی او. در «پایان کار رستم در شاهنامه» نویسنده پس از توصیفی کوتاه دربارۀ صحنه‌های درگذشت پهلوانان و قهرمانان در شاهنامه، داستان رستم و شغاد که به مرگ رستم می‌انجامد را بررسی کرده است. «سیاوش، مرد خرد و تدبیر» مقالۀ مفصلی است در توصیف شخصیتی که شاهنامه از سیاوش به تصویر می‌کشد و تحلیل داستان او. «شیرین، آمیزه‌ای از عقل و عشق» تحلیل داستان خسرو و شیرین نظامی و شخصیت شیرین در این داستان است.در پایان این مقاله نیز بحثی کوتاه دربارۀ سنجش این اثر نظامی با ویش و رامین اسعد گرگانی آمده است. «فریدون فرخ ... » توصیف شخصیت فریدون و فرزندان او از نگاه فردوسی است.

زیر بخش دوم «شخصیت‌های علمی و فرهنگی» و دربردارندۀ شش مقاله است. «بارتولومه»، «بهار، مهرداد»، «بیلی، سر هارولد والتر» و «پورداوود، ابراهیم» مقاله‌های دانشنامه‌ای و «دکتر ابوالقاسمی، استادی شاینده و پژوهنده‌ای پرکار» و «دکتر کیا» در معرفی شخصیت و آثار استادان نویسنده هستند.

بخش هفتم (معرفی کتاب» شش مقاله را دربر دارد: «ادبیات ایران باستان» معرفی کتاب "تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام" اثر احمد تفضلی است. مقالۀ «ادیان آسیایی» در معرفی کتاب "ادیان آسیایی" از دکتر مهرداد بهار است. «بقای فرهنگ ایرانی» اثر زنده‌یاد محمد محمدی ملایری با نام "تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به اسلامی" را معرفی می‌کند. «چند نمونه از متن نوشته‌های پهلوی» به معرفی کتابی با همین عنوان از محمدصادق کیا پرداخته است. «زبان‌شناسی عملی، بررسی گویش قاین» معرفی کتابی به همین نام از رضا زمردیان است. و بالاخره «گویش بیرجند» کتاب "بررسی گویش بیرجند، واج‌شناسی و دستور" زنده‌یاد دکتر جمال رضایی را معرفی کرده است.

بخش هشتم یادرفتگان دربرگیرنده شش مقاله و یک سخنرانی چاپ‌شده در پاسیاد مفاخر علمی و فرهنگی کشور است: «بدرود با فرهیخته‌ای دیگر» به یاد روانشاد جمال رضایی بیرجندی، «به یاد استاد» به یاد دکتر ماهیار نوابی، «به یاد دکتر احمد تفضلی، پژوهنده‌ای که بی‌هنگام فرو خفت»، «به یاد فرهیخته‌ای آزاده» به یاد روانشاد حمید محامدی، «چرا عمر طاووس و دراج کوته» به یاد روانشاد مهرداد بهار و «در سوگ استادی دیگر از شیفتگان فرهنگ ایرانی» و «غروبی دیگر» به یاد روانشاد دکتر صادق کیا است.