معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نویسنده در این کتاب به بررسی قلمرو زبان فارسی و دلایل اهمیت آن در تاریخ بخش بزرگی از جهان پرداخته و سعی می‌کند نشان دهد فارسی زمینه‌هایی برای ایجاد همدلی و کندکاو در خود داراست.

زبان فارسی نخستین زبان پذیرش اسلام در حوزۀ شرق خلافت اسلامی و چندین قرن زبان آمدوشد فرامنطقه‌ای بوده است. برت فراگنر ایران‌شناس سرشناس معاصر در این کتاب پژوهش و نظریه‌ای ارائه می‌کند که می‌تواند سرمشقی برای پژوهش‌های ایران‌شناسی باشد. بررسی قلمرو زبان فارسی و دلایل اهمیت آن در تاریخ، بخش بزرگی از جهان در گذشته و حال، فرصت‌ها و تهدیدها، نشان دادن زمینه‌هایی برای ایجاد همدلی و کندوکاو در پیشینۀ زبان فارسی با نگاه به آینده از دیگر موضوع‌های این پژوهش است.

فراگنر در بخشی از مقدمه خود بر این کتاب  عنوان داشته که متن حاضر حاصل اندیشیدن دائمی وی درباره جایگاه زبان فارسی به مثابه پدیده‌ای در گذشته و حال است.

در این کتاب چند جنبۀ پژوهشی از دیدگاه کلان‌نگر تاریخی با هم مرتبط می‌شوند. از یک‌سو مسئلۀ بررسی از دیدگاه قلمرو تاریخی دورۀ پیش از مدرنیته در جهان اسلام مطرح می‌شود: آیا می‌توان جهان شرق اسلامی یا سرزمین‌های خلافت شرقی را قلمرو بزرگ تاریخی دیرپا دانست؟ تلاش برای پاسخ به این پرسش ما را به پرسشی دیگر می‌رساند: آیا می‌توان تشکیل این حکومت را ناشی از گسترۀ زبان فارسی و رسمیت فرامنطقه‌ای آن در قلمرو زبانی برای تماس و برقراری ارتباط بین مردم مناطق گوناگون دانست؟ به این ترتیب سؤالات دیگری طرح می‌شود که از جوانب گوناگون با پژوهش در ارتباطات زبانی، ادبیات و سیطرۀ فراگیر فرهنگی مرتبط خواهند بود.

بیشتر قصد نویسنده این است که زبان فارسی را در دوره‌ای مشخص به گونه‌ای تشریح کند که گویی موجود جاندار و قادر به رفتاری خاص بوده است؛ چراکه زبان فارسی همچون رسانه‌ای ارتباطی، مجموعه‌ای پرشمار و گوناگون از انسان‌ها، گروه‌ها و طبقه‌های اجتماعی را به هم پیوند می‌دهد.

فراگنر در بخش نخست از این کتاب درباره مسئله قلمرو و قومیت و هویت‌های گروهشی در بخش شرقی جهان اسلام در دوره پیشامدرن به اظهارنظر پرداخته است و چهار گروه شعوبیه، کردها، ترک‌ها و فارس‌ها را به طور مجزا مورد برررسی قرار داده است.

وی در ادامه در فصلی مجزا با عنوان زبان فارسی نو به بررسی میزان نقش تعیین‌کننده این زبان در ایجاد منطقه‌ای تاریخی و بزرگ پرداخته و برای همین منظور به سراغ برخی از نشانه‌های فارسی نو رفته است. در این فصل نویسنده می‌خواهد ثابت کند زبان فارسی در مکان‌های گوناگون و دوره‌های بین سدۀ سوم و چهارم هجری، عاملی تعیین‌کننده در منطقه‌ای بزرگ درون حوزۀ فرهنگی، تحت تأثیر اسلام بوده است. پژوهشی در زبان فارسی به عنوان نخستین زبان اسلامی‌شده، پژوهش در آن به عنوان یک زبان میانجی و  الگوی پیدایش دیگر زبان‌های ادبی اسلامی نیز از دیگر بخش‌های این اثر به شمار می‌رود.

نویسنده در ادامه کتاب زبان فارسی را از منظر زبانی برای آمدوشدهای فرامنطقه‌ای در غرب، میانه و جنوب آسیا و نقش آن در تکامل زمانی و مکانی و قلمروهای گوناگون آن در جهان اسلام مورد بررسی قرار داده و از این منظر به سنت‌هایی مانند شاهنامه‌نگاری و تاریخی‌نگاری فارسی نگاهی جدی انداخته است.

در بخش سوم نویسنده گسترش فارسی‌زبانی در قلمرو آسیای پیشامدرن را بررسی می‌کند. وی معتقد است قلمرو زبان فارسی در دورۀ پیشامدرن بسیار وسیع بوده و مناطق آسیاس مرکزی شوروی سابق و بخش مسلمان‌نشین چین را نیز دربر می‌گرفته است.

در بخش پایانی از این کتاب نیز با عنوان انزوا و پایان فارسی زبانی به بررسی چهارچوبی موضوعی برای پژوهش‌های ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی پرداخته است. در پایان کتاب دربارۀ فارسی‌زبانی می‌گوید: «از دیدگاه تغییر در روند تجددگرایی، فارسی‌زبانی را می‌توان از دو نظر مطرح کرد: از یک‌سو از دیدگاه شکت یا ناپدیدشدن آن و از دیگر سو در جستجوی یافتن آنچه تا امروز، از بسیاری جنبه‌ها نامشخص و در عین حال مجموعه‌وار مانده است و حتی شاید در دورۀ اخیر، خلاف تمامی تغییرات دوباره بازگشته است».

فارسی‌زبانی که عنوان این کتاب است، منظور نویسنده از این واژه، وضعیتی است که نه‌تنها کیفیت کاربرد زبان فارسی را در قلمرو جغرافیایی نشان می‌دهد که باید مشخص شود، بلکه نشان‌دهندۀ مکانی خاص و حتی «مفهومی مکانی ـ زمانی» است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

مسئله قلمرو و قومیت، هویت‌های گروهی در بخش شرقی جهان اسلام و در دورۀ پیشامدرن

زبان فارسی نو، عامل تعیین‌کننده در ایجاد منطقه‌ای تاریخی و بزرگ؟

زبان فارسی، زبان آمدوشد فرامنطقه‌ای در غرب، میانه و جنوب آسیا. تکامل زمانی و مکانی قلمروهای گوناگون زبان فارسی نو در جهان اسلام

«فارسی‌زبانی»، قلمروی گسترده در تاریخ فرهنگی آسیای پیشامدرن

انزوا و پایان «فارسی‌زبانی»

«فارسی‌زبانی» چارچوبی موضوعی برای پژوهش‌های ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی