معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در دهم اردیبهشت 1288 خورشیدی، کودکی در خاندان معیری‌ها در تهران چشم به جهان گشود که نامش را به یاد  پدر در شناسنامه «محمدحسن» گذاشتند اما برای آنکه اسم پدر به موجودی کوچک خطاب نشود قرار شد تا زمانی که او به سن بلوغ نرسیده «بیوک» صدایش کنند.

محمدحسن از همان کودکی روحی حساس و شاعرانه داشت و چون از نعمت پدر محروم بود در برابر ناملایمات به شدت متأثر و آزرده‌خاطر می‌شد. مادرش او را عاشقانه دوست می‌داشت و برادرش، حسنعلی، هر چند فقط هجده ماه از او بزرگ‌تر بود، پیوسته از وی حمایت می‌کرد. دو برادر دوران تحصیل ابتدایی را در مدرسه ثروت در خیابان لاله‌زار گذراندند.

محمدحسن پس از اتمام دوران ابتدایی تحصیلات خود را در دارالفنون ادامه داد. ذوق نقاشی و خوش‌نویسی در خاندان معیری موروثی بود. محمدحسن نیز از این موهبت‌ها بی‌بهره نماند؛ اما عشق به شعر و موسیقی گویی با وجود او عجین شده بود. در زمستان سرد سال 1304 بیماری سخت ذات‌الریه محمدحسن شانزده‌ساله را تا آستانه مرگ پیش برد.

رهی شاعری را به‌طور جدی در آستانه جوانی آغاز کرد و با چاپ اولین رباعی عاشقانه در مجلات آن روزگار، در هفدهمین بهار زندگی‌اش، نامش در محافل ادبی مطرح شد:

کاش امشبم آن شمع طرب می‌آمد                                        وین روز مفارقت به شب می‌آمد

آن لب که چو جان ماست دور از لب ماست                             ای کاش که جان ما به لب می‌آمد

بسیاری این رباعی و به‌طور کلی منشا جوشش شعر در درون رهی را حادثه‌ای عاشقانه می‌دانند که بی‌شباهت به آنچه در زندگی شهریار اتفاق اقتاد نیست.

از آنجا که رهی با موسیقی و ردیف‌های ایرانی آشنایی داشت تصنیف‌های عاشقانه فراوانی ساخت که بیشتر آنها با آهنگسازی «علی تجویدی» و «مرتضی محجوبی»، آهنگسازان برجسته روزگار او به یادگار مانده است.

رهی بعد از اتمام تحصیلات خود به خدمت سربازی رفت و در سال 1319، پس از اتمام دوره خدمت کار خود را در شهرداری تهران آغاز کرد. او در کنار مشاغل دولتی از سال 1321 تا 1326 با مجله تهران مصور و روزنامه باباشمل نیز همکاری داشت و متناسب با حال و هوای سیاسی سال‌های پس از شهریور 1320 طنزهای انتقادی و سیاسی و اجتماعی می‌سرود و با نام‌های مستعار شاپریون، زاغچه و گاه حقگو و گوشه‌گیر چاپ می‌کرد.

رهی معیری بخش عمده‌ای از عمر خود را در مشاغل دولتی گذراند. او چند سال کارمند ادراه ثبت و مدتی نیز رئیس انتشارات وزارت اقتصاد بود؛ چندی نیز در وزارت کار و اداره انتشارات و مطبوعات وزارت پیشه و هنر خدمت کرد. رهی انواع مشاغل دولتی را آزمود اما در هیچ‌یک دوام نیاورد.

رهی در دهه پایانی عمر خود سفرهایی به خارج از یران داشت. در سال 1336 به قصد دیدار آرامگاه مولانا جلال‌الدین  به ترکیه سفر کرد و غزلی با نام «بر مزار مولوی» سرود. در سال 1337 نیز به قصد شرکت در جشن چهلمین سالگرد انقلاب اکتبر اتحاد جماهیر شوروی به مسکو رفت و پس از نثار گل پای مجسمه پوشکین، منظومه‌ای در مدح او سرود. در سال 1338 سفری به ایتالیا و فرانسه داشت و در سال 1341 نیز برای شرکت در مراسم یادبود نهصدمین سال درگذشت خواجه‌عبدالله انصاری به افغانستان سفر کرد. این سفر در سال 1345 نیز تکرار شد. رهی در آخرین سفر خود در بهمن ماه 1346 به قصد درمان و به امر دولت وقت به انگلستان رفت. در این سفر رهی تحت عمل جراحی معده قرار گرفت که طی آن بخشی از لوزالمعده و قسمتی از معده او برداشته شد. به گفته پزشکان عمل موفقیت‌آمیز بود و رهی در هشتم اسفند ماه همان سال به تهران بازگشت اما متأسفانه چندی نگذشت که سرطان دوباره عود کرد و دردهای طاقت‌فرسا شروع شد.

قلب سرشار از عشق رهی در سحرگاه جمعه از تپش بازایستاد و پیکر پاکش روز دوشنبه 27 آبان 1347 در تشییعی باشکوه در قبرستان ظهیر‌الدوله تجریش آرام گرفت.

سیمین بهبهانی نیز رهی را می‌ستاید و معتقد است «شعر او خواه غزل، خواه ترانه یا تصنیف از دل برمی‌خاست و بر دل می‌نشست، او استاد سخن بود ... شعر رهی را زن می‌پسندید، مرد تحسین می‌کرد و این قدرتی است که تنها از یک شاعر ملی ساخته است.

حاصل عمر رهی مجموعه اشعاری بود مشتمل بر غزلیات، قصاید، مثنوی‌ها، قطعات، رباعیات، ترانه‌ها و اشعار طنز‌آمیز که وی بیش از چهل سال از عمر خود را صرف سرایش آنها کرده بود.

هنر اصلی رهی غزل‌سرایی است، اما در قالب‌های دیگر شعر کهن نیز طرع‌آزمایی نموده و موفق بیرون آمده است. حال و هوا و مضامین غزلیات رهی از حیث زمان سرایش آنها با یکدیگر متفاوت است. اشعار او را از این نظر می‌توان به سه دوره تقسیم کرد: دسته اول غزلیاتی که رهی آنها را در دوره جوانی تا حدود سال 1320 سروده است. مضمون این غزلیات متناسب با حال و هوای دوره جوانی، بیشتر شکوه از یار سنگین‌دل نامهربان و حسرت از فراق معشوق زیباروست. انعکاس عشق بی‌سرانجام رهی و تأثرات روحی ناشی از آت در اشعار این دوره او به خوبی نمایان است. با آنکه رهی در این دوران در آغاز راه شاعری است اما شاید بتوان ادعا کرد که بسیاری از غزلیات عالی و ممتاز رهی سروده همین دوران است.

دسته دوم غزل‌هایی است که رهی در پایان دوران جوانی و در میان‌سالی یعنی در فاصله سال‌های 1320 تا 1340 سروده است. در این دوران شوروغوغای جوانی فروکش کرده و شاعر با حسرت از دوران جوانی سپری شده یاد می‌کند.

دسته سوم غزلیاتی است که رهی در سال‌های آخر عمر سروده است؛ یعنی دورانی که در آن کم‌کم از حلقه‌های دوستان کناره گرفت و در انزوا به سر برد و در نهایت با گذراندن دوران سخت بیماری و ناتوانی جهان را بدرود گفت.

رهی معیری با آن‌که در اغلب قوالب شعری طبع‌آزمایی کرد اما به حق باید او را غزلسرا نامید. در غزلیات او تأثیرپذیری از سعدی و حافظ و مولانا و همچنین صائب به خوبی مشهود است. علی دشتی، منتقد هم روزگار وی، رهی را بعد از هلالی، فروغی بسطامی و نشاط چهارمین غزلسرایی دانسته که در بین متأخرین در پیروی از سبک سعدی موفق بیرون آمده است.

در این کتاب در هشت فصل زندگی و اشعار رهی معیری بررسی شده است. در فصل هشتم که فصل پایانی کتاب است گزیده‌ای از بهترین اشعار رهی آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

فصل نخست: سیری در زندگی رهی معیری

فصل دوم: رهی از نگاه دیگران

فصل سوم: نگاهی به آثار رهی معیری

فصل چهارم: رهی و متقدمان

فصل پنجم: غزل سنتی پس از مشروطیت

فصل ششم: بررسی عناصر شعری در غزلیات رهی معیری

فصل هفتم: انتقاداتی بر غزلیات رهی معیری

فصل هشتم: اشعار برگزیده رهی معیری: غزلیات، غزلیات ناتمام، رباعیات، تک‌بیت‌‌ها، ترانه‌ها، اشعار طنز رهی، مثنوی‌ها، قطعات، در رثای رهی

عکس‌ها

منابع