معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دربردارندۀ هفت منظومۀ کوتاه و بلند به این ترتیب است: بیژن‌نامه، کک کوه‌زادنامه، داستان ببر بیان، داستان پتیاره، تهمینه‌نامۀ کوتاه، تهمینه‌نامۀ بلند، رزم‌نامۀ شکاوندکوه.

این هفت منظومه همگی جزء منظومه‌های پهلوانی به شمار می‌آیند و برای نخستین بار است که به صورت مستقل انتشار می‌یابند. گرچه این منظومه‌ها به تقلید از شاهکار استاد توس سروده شده‌اند و اثر تقلید و نظیره‌گویی در آنها از شاهنامۀ فردوسی آشکارا دیده می‌شود، با این حال اهمیت این منظومه‌ها برای برخی پژوهش‌های اساطیری ـ حماسی و نیز بررسی سیر تاریخی حماسه‌سرایی در ادبیات فارسی درخور توجه است، هر چند که از فواید ادبی و لغوی آنها نیز نباید غافل بود.

سدۀ سرایش این منظومه‌ها در منابع موجود نیامده است. با این حال از نظر ویژگی‌های سبکی این منظومه‌ها می‌توان زمان تقریبی سرایش آنها را تعیین نمود. به حدس پژوهشگران بزرگی مانند مرحوم دکتر ذبیح‌الله صفا و دکتر جلال خالقی مطلق، منظومه‌های کک کوه‌زادنامه، داستان ببر بیان، داستان پتیاره و رزم‌نامه شکاوندکوه متعلق به قرن‌های پنجم و یا ششم است. برخی ویژگی‌های زبانی و نیز عدم تأثیر عناصر سامی در این آثار حدس این استادان را تأیید می‌کند. درباره بیژن‌نامه و تهمینه‌نامه‌های کوتاه و بلند باید گفت که بیژن‌نامه از شاعری است به نام عطایی که به احتمال زیاد در قرن دهم می‌زیسته است. برخی ویژگی‌های زبانی تهمینه‌های کوتاه و بلند نیز نشان‌دهنده آن است که دوره سرایش این منظومه‌ها از قرن نهم یا دهم هجری متأخرتر نیست.

متأسفانه در هیچ یک از منابع ادبی یا تاریخی به گویندگان این منظومه‌ها اشاره‌ای نشده است. برخی کاتبان به دلیل آنکه سراینده برخی از این منظومه‌ها را فردوسی گمان می‌کرده بنابراین این منظومه‌ها را در میان داستان‌های شاهنامه جای داده‌اند. با این حال می‌توان گفت به احتمال زیاد، عطایی شاعر معروف برزونامه جدید، سراینده بیژن‌نامه نیز بوده است.

بیژن‌نامه منظومه‌ای است حماسی دربارۀ بیژن پهلوان معروف ایرانی. این منظومه دربارۀ رفتن بیژن به جنگ گرازان و گرفتار شدن در توران‌زمین است. از این منظومه دو نسخه شناخته شده است: الف) نسخۀ موزۀ بریتانیا با شماره or.2946  که این نسخه 50 برگ دارد و در هر برگ آن 18 یا 19 بیت نوشته شده است. ب) نسخۀ بادلیان آکسفورد. نسخۀ  MS Pers.e14،  که دارای 59 برگ است و در هر صفحه 16 بیت نوشته شده است. این منظومه بر اساس این دو نسخه تصحیح شده است.

کک کوه‌زادنامه: روایت دیگری است از نبرد رستم با کک کوه‌زاد. این منظومه در اصل 663 بیت دارد که در بیت 660 داستان کک کوه‌زاد به اتمام می‌رسد و سپس سه بیت در دنبالۀ آن با مضامین شکایت از شگفتی‌های روزگار، آسان بودن سرایش داستان کک برای گویندۀ داستان و ستایش ممدوح آمده است. از این منظومه یک نسخه منحصربه‌فرد باقی مانده است که در کتابخانه بادلیان آکسفورد، به شماره c.26.2544 نگهداری می‌شود.

داستان ببر بیان: این منظومه دربارۀ نبرد رستم با اژدهایی دریایی است به نام ببر بیان. در هیچ‌یک از منابع تاریخی و ادبی به این داستان اشاره‌ای نشده است، اما در طومارهای نقالی و روایات شفاهی، روایت‌های گوناگونی از این داستان دیده می‌شود. از این منظومه تاکنون سه نسخه شناخته شده که از هر سه نسخه، در تصحیح استفاده شده است: الف) نسخۀ کتابخانۀ مجلس به شمارۀ 13493 ـ نسخۀ اساس ـ ؛ ب) نسخۀ موزۀ بریتانیا؛ ج) نسخۀ بمبئی.

داستان پتیاره: داستان نبرد رستم با پتیاره یکی از چند داستان منظوم، دربارۀ پهلوانی‌های رستم در آغاز جوانی‌اش است که در برخی نسخه‌های شاهنامه آمده است. از این منظومه دو نسخه شناخته شده است: الف) نسخۀ شاهنامه موزۀ بریتانیا به شماره or.2926 ؛ ب) نسخۀ شاهنامۀ دارالکتب قاهره به نشان تاریخ فارسی 18 که به دلیل عدم دسترسی مصحح به این نسخه از همان نسخه نخست استفاده کرده است.

تهمینه‌نامه کوتاه: موضوع این منظومه لشکرکشی تهمینه به سیستان در کین‌خواهی سهراب است. از این منظومه دو نسخه شناخته شده که از هر دو نسخه در تصحیح استفاده شده است: الف) نسخۀ دهلی نو به شماره 2767؛ ب) نسخۀ تاریخ دلگشا به شماره 61836.

تهمینه‌نامه بلند: روایت بلندتری است از حمله تهمینه به سیستان و سرانجام آشتی او با رستم و تولد فرامرز. از این منظومه یک نسخه منحصر‌به‌فرد باقی مانده که در شاهنامه موزه بریتانیا به شماره or.2926 مندرج است.

رزم‌نامه شکاوندکوه: این منظومه دربارۀ رفتن رستم به دژ شکاوند است که سرانجام دزدان و یاغیان آنجا را نابود می‌کند و شهر کابل را بنا می‌نهد. از این منظومه نیز یک نسخه منحصربه‌فرد باقی مانده که در شاهنامه موزۀ بریتانیا به شماره or.2926 مندرج است.

روش تصحیح نگارنده در پیرایش این منظومه‌ها، «تصحیح انتقادی» بوده است.

این کتاب دارای چند بخش است: نخست: در آغاز هر منظومه، دربارۀ وجه تسمیه نام قهرمان داستان، سیر داستان، زمینه‌های اساطیری و سدۀ سرایش آن سخن گفته‌ شده است. دوم: فصلی اختصاص به یادداشت‌‌ها دارد که به توضیح برخی ابیات دشوار و مبهم پرداخته‌ شده. سوم: در بخش پایانی نمایه‌ها و نیز واژه‌نامه‌ای برای درک بهتر ابیات تنظیم شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

1. بیژن‌نامه

مقدمه مصحح

بیژن‌نامه

2. کک کوه‌زادنامه

مقدمه مصحح

کک کوه‌زادنامه

3. ببر بیان

مقدمه مصحح

داستان رستم پور زال در چهارده سالگی و جنگ‌کردن او با ببر بیان

4. داستان پتیاره

مقدمه مصحح

پیداشدن پتیاره در مرز هندوستان و نامه نوشتن رای هند زال زر را و چگونگی احوالات آن رزم

5 ـ 6. تهمینه‌نامه

مقدمه مصحح

تهمینه‌نامۀ کوتاه

تهمینه‌نامۀ بلند

7. رزم‌نامۀ شکاوندکوه

مقدمه مصحح

رزم‌نامۀ شکاوندکوه