معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دورۀ صفویه و نابسامانی اوضاع شاعران و نویسندگان این دربار مصادف با حکومت پادشاهان خاندان تیموری است. در این زمان شعرای ایرانی به دلیل سخت‌گیری‌های متعصبانه دولت و فقها و آزار آنان و همچنین ناتوانی در تأمین معیشت، چشم طمع و انتجاع به دیار و دربارهای دورتر دوختند. بهترین مکان برای آنها سرزمین هند بود؛ زیرا افزون بر امپراطوران این کشور، پادشاهان نواحی مختلف آن نیز با سخن‌پروری و دادودهش و ترویج هنرهای روزگار زمینه جذب شعرا و هنرمندان را فراهم می‌نمودند. از جمله این پادشاهان می‌توان به نظامشاهیان احمدنگر و عادلشاهیان بیجاپور اشاره کرد که به غایت سخن‌سنج و هنرشناس و مربی گویندگان بزرگی چون ظهوری ترشیزی، ملک قمی، کلیم کاشانی، نامی تبریزی و .... بودند.

ظهوری ترشیزی در سال 944 هجری در ترشیز خراسان به دنیا آمد و در سال 1025 هجری در بیجاپور درگذشت. وی پس از نشو و نما در خراسان و اشاعع صیت و آوازه فضیلت و شاعری‌اش در اطراف و اکناف در حدود سال 975 به طریق سیر و سیاحت و اظهار قدرت و حالت خود بر مستعدان عراق به دارالعباده یزد رفت و در آنجا مورد لطف و حمایت میرغیاث‌الدین محمد میرمیران قرار گرفت. در سال 981 یزد را به قصد شیراز ترک گفت و در آنجا با مولانا درویش حسین ـ استاد در چند هنر ـ آشنا شد. پس از هفت سال همنشینی با وی، در سال 988 به هند شتافت و در احمدنگر گجرات در ظل عنایات نظام‌الملک بحری به منصب ملک‌الشعرایی رسید.

دوران پایانی عمر ظهوری ترشیزی که از سال‌های 1004 تا 1025 را دربرمی‌گیرد، در بیجاپور و در کنف حمایت ابراهیم عادلشاه ثانی سپری شد. در این روزگار به مقام ملک‌الشعرایی دست یافت؛ زیرا در مقام سخنوری از جمله سخنوران نامداری بود که شعر و منشآتش در دقت و لطافت و فصاحت و بلاغت مشهور تمام بلاد هندوستان، بلکه ممالک ایران و توران گردید.

21 سال آخر عمر ظهوری در بیجاپور سپری شد که این دوره در زندگی او بسیار مهم است؛ زیرا اشعاری که تاکنون حفظ شده، تقریباً همگی در مدت اقامت او در مقر حکومت عادلشاهی سروده شده‌اند. خدمات ادبی او در این دوره به‌اندازه‌ای است که همۀ آثار بسیاری از شعرا در مقایسه با آثار و سروده‌های او به چشم نمی‌آید. در این دوره حداقل 13 ترکیب‌بند، 4 ترجیع‌بند، تعداد زیادی غزل، تقریباً هم رباعی‌ها، 2 مثنوی و 3 قطعه در مدح یک شاهزاده، افزون بر سروده‌های متنوعی در مدح خان خانان و اشراف بیجاپور سرود.

بهترین همراه ظهوری و یار وفادار او که بعدها پدر همسرش نیز شد، ملک قمی بود. آنها در یک زمان احمدنگر را به مقصد بیجاپور ترک گفتند و تقریباً در یک زمان به دربار سلطان بیجاپور بار یافتند. پس از آن ملک دختر خود را به عقد ظهوری درآورد و پس از آن به نظر می‌رسد به نوشتن آثار مشترک پرداختند. روابط دوستانۀ آنها تا زمان مرگ که در فاصلۀ کمتر از یک سال رخ داد و محققان به زبان شعر بیان کرده‌اند، باقی ماند.

ظهوری ترشیزی از گروه شعرایی است که سبک هندی را همراه با بابافغانی شیرازی، اهلی شیرازی، وحشی بافقی، عرفی شیرازی، ملک قمی و ... به کمال رساندند. کلیات وی محتوی قالب‌های مختلفی چون قصیده، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، مقطعات، مطایبات، هزلیات، غزل، رباعی و مثنوی است. سلامت و روانی از ویژگی‌های قصاید اوست که ناشی از تسلط او بر کلمات و نحو زبان فارسی است. در ترکیب‌بند و ترجیع‌بند و مطایبات و هزلیات از بزرگان شعر فارسی چون سعدی و عبید زاکانی پیروی می‌کند.

از آثار منظوم ظهوری می‌توان اشاره کرد به دیوان اشعار او که شامل قصاید، ترجیع‌بند و ترکیب‌بندها، مقطعات و رباعی‌های هجوآمیز، غزلیات و رباعی‌هاست. و مثنوی‌ها که خالق مثنوی‌های زیر است:

الف) ساقی‌نامه: این مثنوی قدیمی‌ترین و مهم‌ترین مثنوی از سه مثنوی شاعر است. ساقی‌نامه در حدود سال 1000 هجری در مدح برهان نظامشاه، ولی نعمت ظهوری در احمدنگر سروده شده که به دربارش تقرب ویژه‌ای یافته بود. این مثنوی دربردارندۀ 4600 بیت است که ظاهراً در این سه موقعیت سروده شده است: حدود هزار بیت پیش از ظهور برهان، حدود سه هزار بیت پیش از تقدیم آنها به شاهزاده مذکور و حدود پانصد بیت به هنگام تقدیم آن. این شعر به اتفاق نظر همۀ منتقدان یکی از بهترین ساقی‌نامه‌هایی است که تاکنون نوشته شده و برای قرن‌ها یکی از مشهورترین کتب درسی هندوستان بوده است.

ب) مثنوی بدون عنوان در حدود هزار بیت؛ ج) مثنوی به تقلید از مخزن الاسرار.

ظهوری نثرنویس اثرگذاری بود و این اجتماع غیرمعمول دو ویژگی، او را از دیگر هم‌عصرانش مجزا می‌کرد؛ آثار منثور او عبارتند از: نامه‌های کوتاه خطاب به حسین ثنایی، نامه‌ای بلند به فیضی با سبکی زیبا و پر از صنایع ادبی، دیباچۀ وی بر کتاب نورس، دیباچه بر گلزار ابراهیم و .... .

در تصحیح این ساقی‌نامه از شش نسخۀ خطی بدین ترتیب استفاده شده است:

الف) نسخۀ کتابخانۀ سلطنتی (موزه کاخ گلستان)، به شمارۀ 411 و شماره ردیف 303، بدون نام راقم و به تاریخ 1070 هجری به خط نستعلیق در 798 صفحه کتابت شده است. در این تصحیح با حرف «م» نشان داده شده است.

ب) نسخۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به شمارۀ 4869 به قطع جیبی که در سدۀ یازده هجری به خط نستعلیق کتابت شده است. علامت اختصاری این نسخه در تصحیح حاضر «دا» لحاظ شده است.

ج) نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی که با عنوان ساقی‌نامۀ نورالدین محمد ظهوری ترشیزی با شماره 13445 نگهداری می‌شود. این نسخه در سال 1070 هجری به خط نستعلیق کتابت شده است، اشعار در متن و حاشیه نوشته و جلد آن تیماج سرخ است، جمعاً 78 برگ و در هر برگ 15 سطر آمده است. علامت آن در این تصحیح «مج» است.

د) نسخۀ کتابخانۀ آستان قدس رضوی که با شمارۀ 4700 در این کتابخانه نگهداری می‌شود و شامل دیباچۀ نورس، دیباچۀ گلزار ابراهیم، دیباچۀ خوان خلیل، ساقی‌نامه، قصاید، ترکیبات و ترجیعات، غزلیات به توتیب قوافی از الف تا یاء و رباعیات است. این نسخه به خط نستعلیق هندی در سال 1077 در 281 برگ کتابت شده و با علامت «ق» در این تصحیح نشان داده شده است.

هـ) نسخۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران که توسط امام قلی مشهور به ایمانی غلام در ذی‌الحجۀ 1078 هجری تحریر شده است. این نسخه گلچینی از 28 متن مستقل است که دهمین متن آن ساقی‌نامۀ ظهوری ترشیزی است که از صفحۀ 277 تا 344 را دربرمی‌گیرد. این نسخه با شمارۀ 1427 نگهداری می‌شود و علامت آن در این تصحیح «د» است.

و) نسخۀ کتابخانۀ مجلس سنا که با شمارۀ 375 در فهرست نسخه‌های خطی نگهداری می‌شود. این نسخه توسط محمد جعفر بن اسکندر در محرم 1096 به خط نستعلیق کتابت شده است و در این تصحیح با علامت «س» مشخص شده است.