معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دربردارندۀ هشت مقاله دربارۀ اندیشه‌های والا و آموزه‌های ارجمند مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و اثر جاویدان او مثنوی معنوی است که طی ده سال گذشته به مرور و مناسبت‌های مختلف نگاشته شده و بیشتر آنها قبلاً در نشریات و فصل‌نامه‌های گوناگون به چاپ رسیده است.

در مقالاتی که به شرح و تحلیل حکایت‌های مثنوی اختصاص یافته، نگارنده تا حدامکان کوشیده بخش داستانی حکایات را به اجمال برگزار و تأکید اصلی را بر بخش‌هایی متمرکز کند که حاوی نتیجه‌گیری‌های اخلاقی و معنوی و آموزه‌های تربیتی و انسانی حاصل از داستان‌هاست؛ زیرا برای مولانا، حکایت‌گویی و قصه‌سرایی مطلقاً جنبۀ «اصالت» و «موضوعیت» ندارد، بلکه تنها به عنوان «طریقیت» و به مثابۀ ابزار و بهانه‌ای برای انتقال و تفهیم مفاهیم و تعلیمات مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ کما اینکه خود در جای‌جای مثنوی بر این واقعیت با صراحت تأکید کرده است؛ از جمله:

ای برادر! قصه چون پیمانه‌ای است                            معنی اندر وی مثال دانه‌ای است

دانــۀ معنــی بگــیرد مــرد عـقل                          ننگرد پیمانه را گر گشـت نــقل

مدارا و تساهل از ثمرات و دست‌آوردهای تمدن مغرب‌زمین به شمار می‌آمده است، ولی دور از انصاف است اگر سهم و نقش سایر تمدن‌ها و فرهنگ‌ها، به ویژه تأثیر انکارناپذیر فرهنگ پربار ایران‌زمین، در اشاعۀ مدارا و تحمل افکار دگراندیشان و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز با اقوام و ادیان مختلف، نادیده یا دست‌کم گرفته شود. در نخستین مقاله از این مجموعه کوشیده شده تجلی اندیشۀ تساهل و مدارا در آثار مولانا ردیابی و تحلیل شود. در این پژوهش نه تنها به آثار منظوم مولانا، که به آثار منثور وی نیز پرداخته شده، ولی توجه اصلی معطوف و مستند به مثنوی معنوی بوده است.

در مقالۀ دوم جلوه‌های انسان‌دوستی و اخلاق‌گرایی مولانا از دیدگاه و به قلم یکی از شیفتگان و مریدان او ـ شمس‌الدین احمد عارفی افلاکی صاحب کتاب مناقب العارفین ـ بازنمایی شده است. در این مقاله ابتدا توضیحاتی دربارۀ کتاب مذکور و نویسندۀ آن داده شده و سپس گزیده‌هایی از روایات و حکایات منقول در آن، که واجد جنبه‌های بارز اخلاقی و انسانی است، نقل شده است.

مولانا بی‌گمان سرآمد عارفان ایران‌زمین است و آثار جاویدان او ـ به ویژه مثنوی معنوی ـ گنجینۀ عظیم و بی‌بدیل معارف الهی و دقایق عرفانی. باوجود این تمرکز و استغراق در الهیات و مباحث عرفانی، مولانا از توجه و پرداختن به دیگر موضوعات نیز غافل نمانده است؛ از جمله این موارد، قدرت و آسیب‌های ناشی از آن است. در مقالۀ سوم به این موضوع در اندیشۀ مولانا پرداخته شده است. در حاشیۀ این موضوع اصلی و محوری، از دو مسئلۀ بسیار مهم دیگر نیز که با قدرت دارای روابط نزدیک و درهم‌تنیده‌ای هستند، به عنوان مقدمه و زمینۀ بحث سخن رانده شده است: شهرت‌جویی و جاه‌طلبی. ضمن اینکه در جای‌جای مقاله به بررسی نقش مؤثر و تعیین‌کنندۀ مدح نابجا در ایجاد و تقویت «کیش شخصیت» و روحیۀ غرور و تفرعن در ارباب قدرت پرداخته شده است.

داستان نخجیران یکی از دلاویزترین و آموزنده‌ترین داستان‌های تمثیلی مثنوی مولوی است که بنا با تصریح خودش از کلیله و دمنه اقتباس شده است. در چهارمین مقاله از این مجموعه این قصه با داستان فیل و چشمۀ آب در فیه‌مافیه و نیز با حکایاتی از شیخ فریدالدین عطار در اسرارنامه و الهی‌نامه و همچنین با تمثیلی از مولانا فخرالدین علی‌صفی در لطایف الطوایف و نیز با افسانۀ اصل و سایۀ ازوپ، مقایسه و مقابله و وجوه تشابه و افتراق آنها بررسی و تحلیل شده است. در ضمن به ویژه بر بعضی از مفاهیم و دقایق روان‌شناسی جدید که به طور مشخص در آثار مولانا و عطار دیده می‌شود، تکیه و به پیام‌های اخلاقی و تربیتی ملحوظ در این حکایات اشاره شده است.

حکایت «مِری کردن رومیان و چینیان در علم نقاشی و صورتگری» یکی دیگر از معروف‌ترین و دلاویزترین داستان‌های تمثیلی مولوی است. از این قصه، روایت‌های گوناگون دیگری در آثار سایر نویسندگان و سخن‌سرایان فارسی نقل شده است؛ از جمله روایات غزالی، نظامی گنجوی، انوری ابیوردی و مرتضی داعی حسینی. با توجه به تقدم همگی این سخنوران بر مولانا، احتمال توارد این داستان به ذهن مولوی بسیار کم و احتمال اقتباس آن بسیار زیادتر است. در مقالۀ پنجم روایت‌های مذکور به ترتیب تقدم زمانی، نقل و وجوه تشابه و افتراق آنها تحلیل شده و به پیام مشترک آنها اشاره شده است. در این میان روایت مولوی با توجه به اهمیت و شهرت آن، به گونۀ مبسوط‌تری بررسی شده است.

روایت معروف و شگفت‌انگیز مواجهۀ دیوژن کلبی با اسکندر مقدونی و کلام تند و عتاب‌آمیز وی خطاب به او رد فرهنگ و ادب منثور و منظوم فارسی، انعکاسی بسیار وسیع یافته است تا آنجا که دست‌کن هفت روایت مشترک‌المضمون یا قریب‌المضمون از آن وجود دارد؛ از جمله روایات منقول در آثار مولانا، سنایی، شهرستانی، قفطی، هروی، هجویری و میرزا حبیب الله شیرازی. احتمالاً تمامی روایت‌های مذکور بی‌واسطه یا باواسطه از اصل یونانی اقتباس شده و احتمال وقوع توارد در بیان آنها بسیار ضعیف است. در ششمین مقاله از این مجموعه، ضمن ارائۀ روایت‌های مزبور، وجوه تشابه و افتراق آنها تحلیل و به پیام مشترک یا اختصاص هر کدام از آنها اشاره شده است.

محتسب و عناوین و مناصب مشابه یا وابسته به آن نظیر شحنه، داروغه، گزمه و امثال آن، از دیرباز در فرهنگ و ادب فارسی بار منفی داشته و سخنوران بزرگ ایران غالباً با بدبینی و ناخوشایندی بدان‌ها نگریسته‌اند. یکی از مصادیق بارز این ذهنیت منفی نسبت به شخصیت محتسب، در یکی از حکایات دفتر دوم مثنوی به وضوح دیده می‌شود که در مقالۀ هفتم به شرح و تحلیل آن پرداخته شده است.

آنچه از دیرباز شگفتی و سردرگمی بسیاری از پژوهشگران و خوانندگان آثار نفیس مولانا را سبب شده و شیفتگان این عارف را آزارده، وجود شمار اندکی از حکایت‌های به ظاهر مستهجن و قبیح در مثنوی معنوی است که در آنها با بی‌پروایی و صراحتی باورنکردنی از برخی ماجراها و روابط جنسی سخیف و نامشروع سخن رفته است. افزون بر این در این داستان‌های و نیز در جاهای دیگر، گاهی از واژه‌ها و تعبیراتی موهن و دور از ادب و نزاکت سخن استفاده و بدون کمترین پرده‌پوشی نام برده شده است. به‌راستی منظور و مقصود نهایی مولانا از سرودن اینگونه حکایت‌ها که با بافت اصلی مثنوی ناسازگار است و از ذکر این کلمات منافی با ادب چه بوده است؟ آیا این داستان‌های نشانۀ دوگانگی شخصیت مولانا یا حاکی از عدم پایبندی وی به مبانی اخلاقی و عفت کلام است؟ یا اینکه واقعیت درست معکوس است و مولانا شیوۀ هزل‌سرایی و مستهجن‌گویی را به مقتضای ضرورت یا مصلحت پذیرفته و آن را وسیلۀ مناسب‌تر و ابزار مؤثرتری برای انتقال و ابلاغ پیام‌های اخلاقی و آموزه‌های معنوی و عرفانی خود به مخاطبانش یافته است؟ آخرین مقالۀ این کتاب در پی یافتن جواب‌هایی قانع‌کننده و مستند برای این سؤالات است. در مقدمه این مقاله نیز توضیحاتی دربارۀ مفهوم تمثیل و منزلت آن از دیدگاه مولوی ارائه شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقالۀ یکم: تساهل و تسامح (مدارا) در اندیشه‌های مولانا

مقالۀ دوم: سیمای انسانی و اخلاقی مولانا در آیینۀ کتاب «مناقب العارفین»

مقالۀ سوم: آسیب‌شناسی قدرت در اندیشۀ مولانا

مقالۀ چهارم: روایت مولانا از حکایت نخجیران و شیر و مقایسۀ آن با روایات مشابه

مقالۀ پنجم: قصۀ «مِری کردن رومیان و چینیان در علم نقاشی و صورتگری»: مقایسۀ روایت مولوی با روایت غزالی، نظامی، انوری و داعی حسنی

مقالۀ ششم: روایت مولانا از داستان دیوژن خم‌نشین و مقایسۀ آن با روایات مشابه

مقالۀ هفتم: مجادلۀ محتسب با مست: تحلیلی از روایت مولانا و مقایسۀ آن با روایات عطار و پروین اعتصامی

مقالۀ هشتم: مولانا و هزل تعلیمی: تحلیل و نقد 22 داستان مثنوی معنوی